کدام زودتر بودند: گل‌ها یا پروانه‌ها؟

تاکنون تصور همگانی بر آن بود که پروانه‌ها بعد از پدیدار شدن گیاهان گلدار تنوع پیدا کرده‌اند و نوعی تکامل موازی بین پروانه‌ها و گیاهان گلدار وجود داشته است. در پژوهشی که به تازگی در مجله Science Advances منتشر شده، محققان این فرضیه را رد کرده و نشان داده‌اند که پروانه‌ها بسیار بسیار قدیمی‌تر از گیاهان گلدار هستند.

در این پژوهش که پروژه‌ای مشترک بین دانشگاه اوترخت هلند، موزه‌های تاریخ طبیعی اشتوتگارت و دارمشتات آلمان و دانشگاه بوستون آمریکا بوده، محققان توانسته‌اند از عمق ۳۲۰ متری منطقه‌ای در شمال آلمان ۷۰ فلس پروانه پیدا کنند که فسیل شده‌اند و برخی از آنها به طرز خارق العاده‌ای سالم و قابل تشخیص‌اند. قدمت این فسیل‌های میکروسکوپی حدود ۲۰۱ میلیون سال تخمین زده شده که دستکم ده میلیون سال بیشتر از قدیمی‌ترین فسیل پروانه‌ایست که تاکنون در جهان یافت شده است.

در عین حال، نکته قابل توجه در این پژوهش نوع این فسیل‌هاست. در مجموع دو نوع فسیل در جهان پروانه‌ها شناخته شده است که عبارتند از : ۱. پولک‌های توپُر و ۲. پولک‌‌های توخالی (و سوراخدار). پولک‌‌های توپُر در پروانه‌های ابتدایی و فاقد خرطوم یافت می‌شود، درحالی که فسیل‌های با پولک‌های توخالی در پروانه‌های خرطوم‌دار پیدا می شود. از آنجا که فسیل های یافت شده، بیش از ۲۰۰ میلیون سال قدمت دارند، طبیعتاً پروانه‌های خرطوم‌دار هم دست‌کم از ۲۰۰ میلیون سال پیش بر روی کره زمین وجود داشته‌اند.

دکتر شوتبرووگه، استادیار دانشگاه اوترخت هلند و رئیس این پروژه می‌گوید: "این کشف نشان می‌دهد که پروانه‌های خرطوم دار دست‌کم ۷۰ میلیون سال قدیمی‌تر از چیزی هستند که تاکنون فکر می‌کردیم".

تاکنون اما باور دانشمندان این بوده که خرطوم پروانه‌ها، وسیله ای برای مکیدن شهد گلها بوده و به همین منظور تکامل یافته است. درعین حال کشف جدید این فسیل‌ها، این باور قدیمی را خدشه‌دار کرده. چرا که در ۲۰۰ میلیون سال پیش (یعنی ابتدای عصر ژوراسیک) هیچ گیاه گلداری بر روی زمین وجود نداشته است. قدیمی‌ترین فسیل گیاهان گلدار مربوط به حدود ۱۲۰ تا ۱۵۰ میلیون سال پیش است و پیش از آن تنها درختان مخروط‌‌‌‌‌‌ دار (مثل کاج و سرو) بر روی زمین وجود داشته اند. بنابراین این پرسش مهم مطرح می‌شود که وقتی گیاه گلداری وجود نداشته دلیل به وجود آمدن خرطوم در پروانه‌ها چه بوده است؟

حسین رجائی، پروانه‌شناس در موزه تاریخ طبیعی اشتوتگارت و یکی از پژوهشگران این تیم تحقیقاتی می‌گوید: "نظریه ما این است که خرطوم در ابتدا نه برای مکیدن شهد گل‌ها، بلکه برای مکیدن قطرات آب از روی گیاهان مخروطی تکامل یافته است. توجه داشته باشیم که در ابتدای عصر ژوراسیک، کره زمین با تغییرات اقلیمی شدید و خشکسالی فراگیر مواجه شده است. خشکسالی عظیمی که منجر به انقراض گروه‌های جانوری مثل دایناسورها شده ولی گروه‌هایی همچون پروانه‌ها با داشتن اندام‌هایی مثل خرطوم، توانسته‌اند به اندازه کافی قطرات آب و مایعات دیگر بیابند و خشکسالی را تاب بیاورند. بعدها با پیدایش گل‌ها، پروانه‌های خرطوم‌دار برای نوشیدن شهد گل‌ها سازگاری حاصل کرده و با این کار ضمن کمک به گرده افشانی گل‌ها، به تکامل و گونه‌زایی گیاهان گلدار هم کمک شایانی می‌کنند".

تیمو ون الجیک پژوهشگر در دانشگاه اوترخت هلند می‌گوید: "این یافته، به ما در تلاش برای حفاظت موجودات در جهانی که با خشکسالی مواجه است کمک خواهد کرد".

این تحقیق تصویری تازه از تکامل پروانه‌ها و سازگاری‌هایشان با گیاهان به دانشمندان داده و مسیرهای تازه‌ای برای پرسش‌ها و پژوهش‌های بیشتر باز کرده است.