सुगरा हुमायूँ मिर्झा : बुरखा प्रथेचा अडसर दूर करत स्त्रियांचा आवाज बुलंद करणारी रणरागिणी

बीबीसी घेऊन आलंय एक खास सीरिज 'सावित्रीच्या सोबतिणी'त्या महिलांच्या आयुष्यावर प्रकाश टाकायला ज्यांनी लोकशाही, मानवी हक्क आणि महिला सबलीकरण यासाठी मोठं काम केलं, पण ज्यांच्याविषयी आजही फारशी माहिती नाही.

'सावित्रीच्या सोबतिणी'हे खास नाव यासाठी कारण जसं सावित्रीबाई फुले यांनी महिलांना शिक्षणाची दारं उघडी करून दिली तसंच या सगळ्या स्त्रियांनी भारतातल्या महिलांच्या हक्कांसाठी प्रयत्न केले,लढा दिला. म्हणूनच या महिला, काही सावित्रीबाईंच्या काळाच्या आधीच्या तर काही नंतरच्या पण सर्वार्थाने 'सावित्रीच्या सोबतिणी'.

महिला, विशेषतः मुस्लीम महिलांचं आयुष्य सुधारण्यासाठी आवाज उठवणाऱ्या लेखिका, संपादिका, संघटक, समाजसुधारक, साहित्यिका आणि शिक्षणतज्ज्ञ म्हणून सुगरा हुमायूँ मिर्झा यांच्याकडे बघितलं जातं.

सर्वात आधी त्यांनी स्वतःला बुरख्याच्या जोखडातून मुक्त केलं. बुरखा न घालता घराबाहेर पडणाऱ्या हैदराबादच्या दख्खन भागातल्या त्या पहिल्या मुस्लीम महिला असल्याचं मानलं जातं. बुरख्याशिवाय घराबाहेर पडणं त्यांच्यासाठी नक्कीच सोपं नव्हतं. त्यासाठी त्यांना बराच संघर्ष करावा लागला.

सुगरा हुमायूँ मिर्झा यांच्या याच संघर्षाने स्त्रियांच्या येणाऱ्या पिढ्यांसाठी एक मजबूत पाया रचला. त्यांचं लेखन, सामाजिक कार्य आणि संघटन कौशल्य यांचा विशेषतः दख्खनच्या भागात मुलींच्या आयुष्यावर मोठा परिणाम झाला.

या मालिकेतील इतर महिलांविषयी तुम्ही या ठिकाणी वाचू शकता

मुलींना शिक्षणाची कवाडं खुली झाली. अनेक स्त्रियांनी स्वतःचं म्हणणं मांडण्यासाठी लेखणी हातात घेतली. अनेक महिला सामाजिक कार्यात सहभागी झाल्या. त्या आजही अनेकींसाठी प्रेरणास्त्रोत आहेत.

1884 साली हैदराबादमध्ये सुगरा हुमायूँ मिर्झा यांचा जन्म झाला. मरियम बेगम आणि डॉ. सफदर अली यांची ही सगळ्यात धाकटी लेक. त्यांचे वाडवडील इराण आणि तुर्कस्तानातून येऊन स्थायिक झाले होते. मात्र, त्यांनी दख्खनलाच स्वतःची मातृभूमी मानलं. आयुष्यभर याच मातृभूमीची सेवा केली.

सुगरा यांच्या आई मरियम बेगम मुलींच्या शिक्षणासाठी आग्रही होत्या. सुगरा घरीच ऊर्दू आणि फारसी शिकल्या.

1901 साली पाटण्याच्या सैय्यद हुमायूँ मिर्झा यांच्याशी त्यांचा निकाह झाला. ते बॅरिस्टर होते आणि त्यांचं शिक्षण लंडनमध्ये झालं होतं. वकिली व्यवसायानिमित्त ते हैदराबादला आले होते. तिथे इतर काही बॅरिस्टर मित्रांच्या मदतीने त्यांनी 'अंजुमन-ए-तरक्की-ए-निस्वाँ'ची स्थापना केली. तिथेच त्यांना सुगरांविषयी समजलं. सुगरांच्या व्यक्तिमत्त्वाने ते प्रभावित झाले.

लग्नानंतर सुगरा आता सुगरा हूमायूँ मिर्झा या नावाने ओळखल्या जाऊ लागल्या. स्वतः हूमायूँ मिर्झादेखील मुलींनी शिकावं आणि सामाजिक कार्यात भाग घ्यावा, या मताचे होते. त्यामुळे सुगरा यांच्या शिक्षणात कुठलाच अडथळा आला नाही.

सामाजिक कार्यात त्या अधिक जोमाने भाग घेऊ लागल्या. हुमायूँ मिर्झा यांच्यावर सुगरा किती प्रेम करायच्या, हे हूमायूँ मिर्झा यांच्या मृत्यूनंतर सुगरा यांनी लिहिलेल्या एका काव्यातून स्पष्ट होतं - "मौत ने कर दिया बरबाद मुझे ऐ लोगों..."

हैदाबाद दख्खन प्रांतातल्या त्या पहिल्या महिला संपादक असल्याचं मानलं जातं. 'अन-निसा' (स्त्री) आणि 'जेब-उन-निसा' या प्रकाशनांच्या त्या संपादक होत्या. हैदराबाद आणि लाहोरमधून ही नियतकालिकं प्रकाशित व्हायची आणि ती महिलांच्या आयुष्याशी संबंधित असायची.

स्त्रियांचं समाजातलं स्थान सुधारण्यासाठी या दैनिकात चर्चा व्हायची. या नियतकालिकांमधलं बहुतांश लिखाण महिलाच करायच्या. यामध्ये सुगरा यांची प्रवासवर्णनंही असायची. अन-निसा नियतकालिकाचं संपूर्ण काम स्वतः सुगरा सांभाळायच्या.

सुगरा यांनी 1919 साली तैय्यबा बेगम यांच्यासोबत मिळून 'अंजुमन-ए-ख्वातीन-ए-दक्कन'ची स्थापना केली. ही संस्था महिला शिक्षणासाठी काम करायची.

याव्यतिरिक्त त्या अंजुमन-ए-ख्वातीम-ए-इस्लाम, ऑल इंडिया वुमेन्स कॉन्फरन्स यासारख्या संघटनांच्या माध्यमातूनही महिलांना एकत्र आणण्याचं काम करत होत्या. स्वातंत्र्य चळवळीतले अनेक नेते, विशेषतः सरोजिनी नायडू यांच्याशी सुगरा यांचे जिव्हाळ्याचे संबंध होते.

1931 साली लाहोरमध्ये आयोजित करण्यात आलेल्या ऑल इंडिया विमेन्स कॉन्फरन्समध्येही त्या सहभागी झाल्या. मुलींना मुलांप्रमाणेच शिक्षण मिळायला हवं, अशी आग्रही मागणी त्यांनी या परिषदेत केली. तसंच एक पत्नी असताना पुरूषाने दुसरं लग्न करू नये, अशी मागणीही त्यांनी केली.

इतकंच नाही तर आई-वडिलांनीही पहिली पत्नी असणाऱ्या पुरुषांशी आपल्या मुलीचं लग्न लावू नये, असं आवाहनही त्यांनी केलं.

त्यांनी पती हूमायूँ मिर्झा यांच्यासोबत आणि एकटीनेही जगभर भ्रमंती केली. जगाकडे एका स्त्रीच्या नजरेतून बघितलं. युरोप, इराक, दिल्ली, भोपाळ या शहरांची अनेक प्रवासवर्णनं त्यांनी लिहिली. कादंबऱ्या लिहिल्या. शायरी केली.

1934 साली हैदराबादमध्ये त्यांनी एकटीने मुलींसाठी 'मदरसा सफदरिया'ची स्थापना केली. आजही ही शाळा 'सफदरिया गर्ल्स हायस्कूल' या नावाने सुरू आहे आणि महिलांचं आयुष्य सुधारण्याचं सुगरा हुमायूँ मिर्झांचं स्वप्न पूर्ण करतेय.

मुशीरेनिस्वाँ, मोहिनी, सरगुजश्ते हाजरा, सफरनामा युरोप, रोजनामा देलही व भोपाल, सफरनामा वॉल्टर या सुरमांच्या लेखणीतून उतरलेल्या साहित्य कृती. याशिवाय सैर-ए बिहार बंगाल, सफरनामा इराक अरब, मकालात ए सुगरा यांचीही रचना त्यांनीच केली.

1958 साली सुगरा हुमायू मिर्झा यांचं निधन झालं. मुलींसाठी शिक्षणाची कवाडं खुली व्हावी आणि त्यांना समाजात पुरूषांच्या बरोबरीचं स्थान मिळावं, यासाठी सुगरा आयुष्यभर लढल्या. अनेक अडचणींचा सामना केला. अनेक अडथळ्यांची शर्यत पार केली. त्यांचं कार्य बघता सुगरा हुमायू मिर्झा यासारख्या रणरागिणींना इतिहासात जे स्थान मिळायला हवं होतं ते आजवर मिळालेलं नाही.

हे वाचलंत का?

(बीबीसी मराठीचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी तुम्ही आम्हाला फेसबुक, इन्स्टाग्राम, यूट्यूब, ट्विटर वर फॉलो करू शकता.'बीबीसी विश्व' रोज संध्याकाळी 7 वाजता JioTV अॅप आणि यूट्यूबवर नक्की पाहा.)