रुकैया सखावत हुसैन : मुस्लीम मुलींच्या शिक्षणासाठी संघर्ष करणारी महिला

बीबीसी घेऊन आलंय एक खास सीरिज 'सावित्रीच्या सोबतिणी'त्या महिलांच्या आयुष्यावर प्रकाश टाकायला ज्यांनी लोकशाही, मानवी हक्क आणि महिला सबलीकरण यासाठी मोठं काम केलं, पण ज्यांच्याविषयी आजही फारशी माहिती नाही.

'सावित्रीच्या सोबतिणी'हे खास नाव यासाठी कारण जसं सावित्रीबाई फुलेंनी महिलांना शिक्षणाची दारं उघडी करून दिली तसंच या सगळ्या स्त्रियांनी भारतातल्या महिलांच्या हक्कांसाठी प्रयत्न केले,लढा दिला. म्हणूनच या महिला, काही सावित्रीबाईंच्या काळाच्या आधीच्या तर काही नंतरच्या पण सर्वार्थाने 'सावित्रीच्या सोबतिणी'.

स्त्रीवादी विचारवंत, कथाकार, कादंबरीकार, कवयित्री, बंगालमध्ये मुस्लीम मुलींच्या शिक्षणासाठी चळवळ उभी करणाऱ्या, मुस्लीम महिलांना संघटित करणाऱ्या कार्यकर्त्या...रुकैया सखावत हुसैन यांचं व्यक्तिमत्त्वं बहुआयामी होतं.

त्यांनी मुस्लीम मुलींसाठी शाळा सुरू केली. त्या शाळेने शेकडो मुलींचं आयुष्य बदललं. मात्र, त्यांना केवळ मुस्लीम महिलांची काळजी नव्हती. त्या स्त्री जातीचा सन्मान आणि त्यांच्या अधिकारांसाठी लढा देत होत्या. त्यांना एक असा समाज आणि जग बनवण्याची इच्छा होती जिथे सर्व एकत्र नांदतील. जिथे स्त्रियांच्या हाती जगाचा कारभार असेल.

या मालिकेतील इतर महिलांविषयी तुम्ही या ठिकाणी वाचू शकता

रुकैया यांचा जन्म 1880 साली अखंड भारतातील रंगपूर जिल्ह्यातील पैराबंद भागात झाला. आज हा भाग बांगलादेशात आहे. त्यांचं घराणं जमीनदारांचं होतं. त्यांच्या भावांना आधुनिक शाळा-महाविद्यालयांमधून शिक्षण मिळालं. मात्र, बहिणींना नाही.

रुकैया यांना शिक्षणाची अत्यंत आवड होती. त्यांच्या थोरल्या बंधूने सर्वांपासून लपून रुकैया यांना शिकवलं. रात्री घरातले सगळे झोपले की, रुकैया यांचे थोरले बंधू घरातल्या एका कोपऱ्यात त्यांना शिकवायचे, असं सांगतात.

रुकैया खूप हुशार होत्या. जगाकडे बघण्याचा त्यांचा दृष्टिकोन वेगळा होता. त्यांच्या थोरल्या भावाला हे चांगलंच ठाऊक होतं. म्हणूनच रुकैया यांच्या लग्नाची वेळ आली त्यावेळी त्यांना खूप काळजी वाटली. त्यांच्याच प्रयत्नांनी 1898 साली रुकैया यांचं लग्न बिहारमधील भागपूरमधल्या सखावत हुसैन यांच्याशी झालं. सखावत रुकैया यांच्यापेक्षा वयाने खूप मोठे होते.

सखावत बरेच शिकलेले आणि विकासाची कास धरणारे होते. अधिकारी पदावर होते. त्यांच्या सहवासानेच रुकैया यांना बरंच काही करण्याची संधी मिळाली. मात्र, दोघांची सोबत फार काळ टिकली नाही. 1909 साली सखावत हुसैन यांचं निधन झालं.

रुकैया सर्वांत आधी जगासमोर आल्या त्या एक लेखिका म्हणून. सखावत हुसैन यांचं निधन होण्याआधी रुकैया यांची बांग्ला साहित्य जगतात बऱ्यापैकी ओळख निर्माण झाली होती. आपल्या साहित्यातून त्यांनी स्त्रियांचं समाजातलं स्थान, त्यांना मिळणारी दुय्यम वागणूक जगासमोर मांडण्याचा प्रयत्न केला.

'स्त्री जातिर अबोनति' या त्यांच्या लेखाने तर मोठं वादळ निर्माण केलं. या लेखात महिलांच्या परिस्थितीवर कठोर भाष्य करण्यात आलं होतं. मात्र, वास्तवात हा लेख पुरूषसत्ताक समाजाचा आरसा होता.

पुरूषसत्ताक समाजात महिलांना मिळणाऱ्या वाईट वागणुकीचं वास्तव त्यात मांडलं होतं. यापूर्वी भारतीय समाजात असे प्रश्न कुठल्याच स्त्रीने विचारले नव्हते. त्यांनी हा लेख लिहिला त्यावेळी त्यांचं वय 22-23 वर्षांचं होतं, असं म्हणतात.

'Sultana's Dream' म्हणजेच 'सुलतानाचं स्वप्न' या नावाने त्यांनी एक इंग्रजी कथासंग्रहही लिहिला होता. या कथासंग्रहाला लघु कादंबरीसुद्धा म्हणता येईल. जिथे देश आणि समाजातली सर्व व्यवस्था स्त्रिया चालवतात आणि पुरूष घरात असतात, अशा देशाची ही कहाणी होती.

या कथेला स्त्रीवादी कल्पनाविस्तार, विज्ञान कथा म्हणण्यात आलं. ही कथा 115 वर्षांपूर्वी 1905 साली मद्रासमधून प्रकाशित होणाऱ्या 'इंडियन लेडिज मॅगेझिन'मध्ये छापून आली होती. हे नियतकालिक त्या काळातील अत्यंत प्रतिष्ठित इंग्रजी नियतकालिकांपैकी एक होतं.

बिगर बांग्ला विश्वात रुकैया यांना याच कथेने ओळख मिळवून दिली. त्यांचं इतर साहित्य बांग्ला भाषेत होतं. ही कथाही त्यांनी बांग्ला भाषेतच लिहिलं असती तर काय झालं असतं? जगाला त्यांची ओळख झाली असती का? आजही हिंदी आणि इतर भाषिक साहित्य जगताला त्यांची पुरेशी माहिती नाही.

रुकैया यांनी त्यांचं संपूर्ण साहित्य इंग्रजी भाषेत लिहिलं असतं तर आज त्या स्त्रीवादी विचारांच्या जागतिक नेत्री असत्या. अबरोध बासिनी, मोतीचूर, पद्मोराग, स्त्रीजाति अबोनति, सुलतानाज ड्रीम्स, दोन खंडातील मोतीचूर या त्यांच्या प्रमुख रचना आहेत.

महिलांच्या समाजातील स्थान आणि अधिकाराबद्दल लेखन

रुकैया पहिल्या महिला आहेत ज्यांनी स्त्रियांचं समाजातलं स्थान आणि त्यांच्या अधिकारांविषयी केवळ लिखाणच केलं नाही तर त्यासाठी कामही केलं.

सखावत हुसैन यांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या इच्छेनुसार त्यांच्या स्मृतिप्रित्यर्थ 1910 साली सर्वांत आधी भागलपूरमध्ये आणि त्यानंतर 1911 साली कोलकात्यात मुलींची शाळा स्थापन करण्यात आल्या. त्यांच्याच प्रयत्नांमुळे बंगालमध्ये मुस्लीम मुलींच्या शिक्षणाप्रती जनजागृती झाली.

अनेक अडचणींचा सामना करत रुकैया यांनी या शाळा सुरू ठेवल्या. बंगालमधल्या मुस्लीम मुलींसाठी ही शाळा वरदान ठरली. रुकैया यांनी स्थापन केलेलं सखावत मेमोरियल गव्हर्मेंट गर्ल्स स्कूल आजही कोलकात्यात सुरू आहे.

मात्र, ही शाळा चालवणे आणि मुस्लीम मुलींना आधुनिक शिक्षण देणे, यामुळे रुकैया यांना बराच विरोध झाला. त्यांच्या कामात अडथळे आणण्यात आले.

त्या भारतीय स्त्रीवादी विचारांच्या मजबूत स्तंभ आहेत. त्यांनी स्त्री शिक्षण विशेषतः मुस्लीम मुलींना शिक्षित करण्यात मोठी भूमिका बजावली. मुस्लीम महिलांना संघटित करण्यात त्यांचं मोठं योगदान आहे. त्यांच्यापासून प्रेरणा घेत अनेक मुलींनी लिहायला सुरुवात केली. सामाजिक सुधारणा आणि स्त्रीहक्क आंदोलनात सहभागी झाल्या.

9 डिसेंबर 1932 रोजी वयाच्या अवघ्या 52 व्या वर्षी कोलकात्यात त्यांचं निधन झालं. मृत्यूच्या काही तास आधीच त्यांनी एक लेख लिहायला सुरुवात केली होती. त्यांनी या लेखाचं शीर्षक दिलं होतं 'नारीरो ओधिकार' म्हणजेच 'स्त्रियांचे अधिकार'.

महिलांसाठी काम करणे आणि त्यांच्या आयुष्यात परिवर्तन घडवून आणण्यासाठी त्यांनी जे काम केलं त्यामुळे बंगाल भागात लोक त्यांना राजा राममोहन राय आणि ईश्वरचंद विद्यासागर यांच्या समान मानतात. भारत आणि बांगलादेश मधल्या मुली तर म्हणतात की, त्या नसत्या तर आम्हीही नसतो. रुकैया आमच्या पूर्वज आहेत.

या मालिकेतले इतर लेख वाचलेत का?

(बीबीसी मराठीचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी तुम्ही आम्हाला फेसबुक, इन्स्टाग्राम, यूट्यूब, ट्विटर वर फॉलो करू शकता.'बीबीसी विश्व' रोज संध्याकाळी 7 वाजता JioTV अॅप आणि यूट्यूबवर नक्की पाहा.)