Ifatwa rya Uvira ni akaga ku butegetsi bwa Ndayishimiye – Umusesenguzi w'Umunyamerika

Umusesenguzi kuri Repubulika ya Demokarasi ya Congo avuga ko kuba umujyi wa Uvira mu ntara ya Kivu y'Epfo mu burasirazuba bw'icyo gihugu warafashwe n'umutwe w'inyeshyamba wa AFC/M23 ari "ikibazo ku Burundi mu nzego nyinshi", no kuri ejo hazaza ubwaho h'ubutegetsi bwa Perezida Évariste Ndayishimiye.

Profeseri Jason Stearns, Umunyamerika wigisha politike kuri Kaminuza ya Simon Fraser muri Canada, avuga ko u Burundi bwari busanzwe bwarohereje ingabo zirenga 10,000 – leta y'u Burundi ntiyatangaje umubare wazo – mu ntara ya Kivu y'Epfo n'iya Kivu ya Ruguru, ku bwumvikane na leta ya DRC, zarwanaga ku ruhande rwa leta y'icyo gihugu.

Minisitiri w'ububanyi n'amahanga w'u Burundi Édouard Bizimana yari yabwiye Radio RFI y'Abafaransa mbere y'ifatwa rya Uvira ko izo ngabo zahava gusa ari uko leta ya Kinshasa ibisabye kuko ari yo bagiranye amasezerano. Gusa ifatwa ryayo ku wa gatatu ryatumye nta yandi mahitamo izo ngabo zisigarana atari ukuhava.

Ku wa gatanu, akomoza ku bitero by'ibisasu mu Cibitoke, Ambasaderi Zéphyrin Maniratanga uhagarariye u Burundi mu muryango w'abibumbye (ONU) yabwiye akanama k'umutekano ka ONU ko niba nta gikozwe hari ibyago byo "guhangana byeruye" hagati y'igihugu cye n'u Rwanda.

Ambasaderi w'Amerika muri ONU Mike Waltz yashinje u Rwanda muri iyo nama ko rurimo "kwerekeza akarere mu kwiyongera kw'umutekano mucye n'intambara" binyuze mu gufasha no kuyobora M23.

Leta y'u Rwanda yakomeje guhakana ivuga ko idafasha umutwe wa M23, ivuga gusa ko yashyizeho "ingamba z'ubwirinzi". Ambasaderi warwo muri ONU Martin Ngoga yavuze ko nta mugambi rufite wo gutera u Burundi. Mbere, M23 na yo yavuze ko nta mugambi nk'uwo ifite.

Ku wa gatandatu, Amerika yamaganye ibikorwa by'u Rwanda mu burasirazuba bwa DRC, isezeranya kugira icyo ikora kugira ngo amasezerano y'amahoro y'i Washington yubahirizwe.

Mu kiganiro kuri telefone na BBC News Gahuzamiryango ku wa gatanu, Profeseri Stearns yavuze ko ifatwa rya Uvira riteje "ingaruka ikomeye" ku Burundi, avuga ko bwari umwe mu bafatanyabikorwa bakomeye cyane ba DRC.

Avuga ko abasirikare babwo barwanaga hamwe n'ingabo za leta (FARDC) "barwana n'u Rwanda na M23". Ati: "None ubu u Burundi bwakuwe ku rugamba kuko Uvira ni ho banyuraga mu kugera muri Congo.

"Rero niba u Burundi buzagumamo [mu ntambara] cyangwa butazagumamo, ni ikibazo [cyo kwibaza]. None ubu n'umutekano w'u Burundi ushobora kuba na wo ubaye ikibazo."

Avuga ko ifatwa rya Uvira ari kwo "kwagura ubutaka kwa mbere kunini cyane" M23 ikoze kuva ifashe umujyi wa Bukavu, umurwa mukuru w'intara ya Kivu y'Epfo, muri Gashyantare (2) uyu mwaka, na wo waje wiyongera kuri Goma, umurwa mukuru w'intara ya Kivu ya Ruguru, M23 yafashe mu mpera ya Mutarama (1) uyu mwaka.

Profeseri Stearns avuga ko u Burundi bwari bwarinjiye imbere cyane muri DRC kurenga muri Kivu y'Epfo, ahari inyeshyamba z'Abarundi na zo bwari bwaragiye kuharwanyiriza, ndetse ko bwari bufite abasirikare muri Kivu ya Ruguru. U Rwanda rushinjwa gufasha izo nyeshyamba zo mu mutwe wa RED-Tabara, ikirego ruhakana.

Umubano w'u Burundi n'u Rwanda wahuhutse kuva mu mwaka wa 2015 ubwo Gitega yashinjaga Kigali kugira uruhare mu igerageza ryapfubye ryo guhirika ubutegetsi mu Burundi no gucumbikira bamwe mu bari bakuriye uwo mugambi, ikirego u Rwanda rwakomeje guhakana.

Gitega yakomeje gusaba Kigali kuyoherereza abo ishinja kugerageza iyo Coup d'État ngo baburanishwe, ibyo Kigali itarakora kugeza ubu.

Profeseri Stearns ati: "Mu gufata umujyi wa Uvira n'ikibaya cya Ruzizi, uwo ni umupaka wose wo ku butaka [Congo ihana] n'u Burundi ubu ugenzurwa n'u Rwanda na M23."

Uyu musesenguzi avuga ko ibicuruzwa byinshi u Burundi bwohereza muri Congo byanyuraga muri Uvira ndetse ko n'amafaranga menshi y'ama 'devise' (yo mu mahanga) hamwe na zahabu byinjiraga mu Burundi binyuze muri Uvira.

Ati: "Rero mu gufata Uvira, M23 igize imbaraga [ijambo] nyinshi cyane ku butegetsi bw'u Burundi, imbaraga z'ubukungu, mu gihugu gisanzwe cyugarijwe n'amakuba mu mibereho no mu bukungu.

"Kuba rero ubu u Rwanda rugenzura umupaka w'amajyaruguru n'umupaka w'uburengerazuba ni inkeke [akaga] ku mutekano ku butegetsi bw'u Burundi.

"Ariko ntekereza ko igikomeye cyane cyiyongera kuri ibyo, ni umutekano w'imbere [mu Burundi]."

Profeseri Stearns avuga ko mu basirikare u Burundi bwohereje muri Congo, abishwe hamwe n'abakomerekeyeyo bashobora kuba babarirwa mu bihumbi. Nta mubare ingabo z'u Burundi zigeze zitangaza w'abasirikare babwo biciweyo cyangwa abakomeretse.

Ati: "Ibyo byateje ibibazo ku butegetsi bw'u Burundi, imbere hagati yabwo n'igisirikare cyabwo, n'abajenerali bakomeye n'abaturage muri rusange, batumva neza impamvu u Burundi burimo gukora ibi byose.

"Rero ibyo binarenze amakuba yo mu mibereho no mu bukungu ubu abugarije [nk'u Burundi]. Ubwo bushyamirane bw'imbere [ubutegetsi bufitanye] na ba komanda bakomeye, ntekereza ko na bwo buzaba ingorane kuri Perezida Ndayishimiye."

Nta kibazo ubutegetsi bw'u Burundi bwari bwatangaza ko bufitanye na bamwe mu basirikare bakuru babwo.

Perezida Ndayishimiye ni umwe mu bategetsi bitabiriye isinywa ry'amasezerano y'amahoro hagati y'u Rwanda na DR Congo i Washington DC ku itariki ya 4 y'uku kwezi kw'Ukuboza, yashyizweho umukono na Perezida Paul Kagame na Perezida Félix Tshisekedi, bahagarikiwe na Perezida w'Amerika Donald Trump.

Ni amasezerano agamije kurangiza intambara mu burasirazuba bwa DRC yongeye kwaduka mu mpera y'umwaka wa 2021, nubwo imaze imyaka hafi 30 ihagarara ikongera ikubura. Perezida Trump yayashimagije avuga ko ari "igitangaza" kibaye.

Nyuma yuko M23 ifashe Uvira, Minisitiri w'ububanyi n'amahanga w'u Burundi Édouard Bizimana yavuze ko byabaye "gukubita urushyi mu maso... [kwereka] urutoki rwa musumbazose [ikimenyetso cy'agasuzuguro]" ibikorwa by'Amerika byagejeje ku masezerano y'amahoro.

Yabwiye ibiro ntaramakuru AFP ati: "Gusinya amasezerano ubundi ntuyashyire mu bikorwa ni agasuzuguro kuri buri wese, mbere na mbere kuri Perezida Trump."

Profeseri Stearns na we ni ko abibona. Ati: "[Perezida] Donald Trump yakabirije isinywa ry'amahoro ku itariki ya 4 Ukuboza, [avuga] ko ubu [Kagame na Tshisekedi] bagiye kubana neza, atangaza ko aya ari andi masezerano y'amahoro atumye abaho, kandi nyamara no mu gihe bari bariyo basinya ayo masezerano y'amahoro, ingabo z'u Rwanda zari zirimo zisatira Uvira."

Profeseri Stearns avuga ko ifatwa rya Uvira ryarakaje cyane abategetsi b'Amerika ndetse ko mu minsi iri imbere u Rwanda rushobora gufatirwa ibindi bihano.

Ariko, nibura kugeza ubu, avuga ko amasezerano y'amahoro y'i Washington ari mu gihirahiro.

Ati: "Ku by'amasezerano y'amahoro, kuri ubu yakwamye niba ahubwo atahirimye burundu."

Minisitiri w'ububanyi n'amahanga w'Amerika Marco Rubio yatangaje ku rubuga nkoranyambaga X ko ibikorwa by'u Rwanda mu burasirazuba bwa DRC ari "ihonyorwa rigaragara" ry'amasezerano y'i Washington yasinywe na Perezida Trump kandi ko Amerika izagira icyo ikora kugira ibyasezeranyijwe Perezida byubahirizwe.

Ishami rya ONU rihuza ibikorwa by'ubutabazi (OCHA) ryatangaje ko abaturage barenga 500,000 bakuwe mu byabo n'imirwano mu gihe kirenga gato icyumweru, bahungira imbere mu gihugu no mu bihugu bihana imbibi na DRC.