Ворух: Заминҳои 'ҳадяшуда' ва беэътимодӣ ба ҳамсоягон

Image copyright BBC World Service

Ба таърихи 11 январи соли равон дар мавзеъи шабакаи обрасонии рустои Хоҷаи Аълои ҷамоъати деҳоти Чоркуҳи шаҳристони Исфара миёни марзбонони тоҷику қирғиз даргирии мусаллаҳона сурат гирифт, ки дар натиҷа ду нафар аз низомиёни тоҷик ва шаш нафар аз низомиёни қирғиз захм бардоштанд.

Баъд аз рух додани ин воқеъа дар минтақаи марзӣ дар расонаҳои хабарии Қирғизистон яке паси дигар иттилоъоти зидду нақиз пайдо шуданд. Дар баъзе аз онҳо гуфта мешуд, ки марзбонони тоҷик ба манзили як тан аз бошандагони рустои қирғизнишини "Оқсой" бидуни иҷоза ворид шудаанд ва ин амал боъиси ба шӯр омадани соҳиби он ва сар задани муноқиша шудааст.

Чун ин иддаъо заминаи воқеӣ надошта, зуд фаромӯш шуд ва мақомоти сутӯҳи гуногуни қирғиз муддаъии иттиҳомоти дигар шуданд. Аз ҷумла, Идораи умури марзбонии Қирғизистон бо нашри як иттилоъия ҷониби Тоҷикистонро дар сар задани муноқиша муқассир хонд.

Дар он гуфта мешуд: "Дар ҷараёни муноқиша марзбонони Тоҷикистон нахустин шуда, ба муқобили низомиёни қирғиз аз силоҳ кор гирифтанд… Нахуст сардори ситоди қитаъоти махсуси нерӯҳои марзбонии Тоҷикистон аз силоҳи гарм шиллик кард. Дар ҷараёни тирандозӣ ҷониби Тоҷикистон илова бар мусалсал аз тӯпхона низ кор гирифт... Дар мулоқоти сардорони қитаъоти марзии вилоёти Ботканди Қирғизистон ва Суғди Тоҷикистон як адад гулӯлаи мунфаҷирнашудаи низомиёни тоҷикистонӣ ба намоиш гузошта шуд."

Ба твърихи 11 январ Вазорати умури хориҷаи Қирғизистон ба ҳамтоёни тоҷики худ ду адад ёддошти эътирозӣ фиристод. Дар номаи нахуст ҷониби Қирғизистон аз вақоеъи рухдода ва аъмоли ба андешаи онҳо "ғайриқонунии" низомиёни тоҷик, ки боъиси даргирӣ миёни эшон ва низомиёни қирғиз гардидааст, шадидан изҳори нигаронӣ намуда, аз ҷониби Тоҷикистон даъват ба амал овард, то ангезаҳои муноқишаро дар ҳамкорӣ бо мақомоти қирғиз таҳқиқ кунад ва омилини онро ба муҷозот бикашад.

Дар номаи дигари эътирозии хеш Қирғизистон ҷониби Тоҷикистонро дар мавриди тасмимаш роҷеъ ба муваққатан, то муътадил шудани вазъ дар марзи муштарак, масдуд сохтани посгоҳҳои марзию гумрукӣ мутталеъ сохтааст. Гуфта мешуд, ки ин тасмим ба хотири "ҷилавгирӣ аз муноқишаҳои қавмӣ ва таъмини амнияти бошандагони манотиқи марзӣ иттихоз шудааст."

Муъовини нахуствазири Қирғизистон Токон Мамедов дар як мусоҳибааш гуфта, ки воқеъан ҳодисаи мазкур баъди ба кор оғоз кардани роҳсозони қирғиз дар минтақаи "Оқсой-Тамдиқ", ки бояд аз қаламрави Тоҷикистон убур кунад, сар задааст. Ҷаноби Мамедов низ дар сар задани низоъ марзбонони тоҷикистониро муҷрим хонд.

Бояд мутазаккир шуд, ки моҳе қабл миёни ӯву муъовини нахуствазири Точикистон, Муродалӣ Алимардон, дар шаҳри Бишкек дар мавриди идома надодани бунёди роҳ ва дигар таъсисот дар манотиқи баҳсбарангези марзӣ мувофиқа ҳосил шуда буд.

Дар бархе аз расонаҳои қирғиз ҳатто хабаре дар бораи маст будани афсарони тоҷик низ мунташир гардид, ки он низ зоҳиран бино бар бепоя буданаш дер напойид ва зуд рад шуд.

Ба таърихи 11 январ, ҳамон рӯзе, ки даргирӣ миёни марзбонон ба вуқуъ пайваст, Вазорати умури хориҷаи Тоҷикистон низ бо пахши як баёнияи расмӣ мавзеъи хешро мушаххас кард.

Аз ҷумла, дар баёния гуфта мешуд: «... Марзбонони тоҷик чун мебинанд, ки марзи давлатӣ аз ҷониби қирғизҳо тахаллуф шудааст, аз мутахаллифин хоҳиш мекунанд, то онҳо фаъъолияташонро мутаваққиф созанд. Дар посух дастаи марзбонони кирғиз иборат аз бист нафар ҳамтоёни тоҷики худро тавҳин карда, баъдан бидуни ихтор ба сӯяшон тир гушоданд, ки дар натиҷа ду нафар аз низомиёни тоҷик ҷароҳат бардоштанд. Онҳо алъон дар шифохонаи низомӣ қарор доранд."

Дар идомаи баёнияаш Вазорати умури хориҷӣ меафзояд: "Ҳамон рӯз, тақрибан дар ҳамон вақту соъат дар ҳудуди ҷамоъати Овчӣ-қалъачаи шаҳристони Бобоҷон Ғафурови устони Суғд намояндагони дастаи марзбонии Қирғизистон наздики марзи давлатии Тоҷикистон шуда, аз онҳо талаб менамоянд, то аз мавзеъи худ дур шаванд. Ҳадаф аз ин талаб шуруъ шудани бунёди роҳи "Қулунду-Мақсат" мебошад."

Ҳамон рӯз, Идораи умури марзбонии Қирғизистон низ зимни интишори баёнияе арз дошт, ки "даргирӣ аз ҷониби тоҷикистонӣ таҳрик шудааст."

Ба таърихи 13 январи соли равон додситони устони Суғд Шариф Қурбонов иброз дошт, ки худаш аз ҷойи ҳодиса дидан кардааст.

Вай гуфт: "Ҷое, ки дар он муноқиша рух додааст, бидуни баҳс ҳудуди Тоҷикистон мебошад. Инро харитаҳое (нақшаҳои ҷуғрофӣ), ки дар дасти мо ва дасти мақомоти кишвари ҳамсоя ҳаст, таъйид мекунанд. Лиҳозо, дар мавриди ин ҳодиса аз рӯйи моддаҳои 104 (қадси одамкушӣ) ва 335 (убури ғайриқонунӣ аз марзи Тоҷикистон)-и Қонуни кайфарии Тоҷикистон аз ҷониби додситонии низомии устони Суғд парвандаи ҷиноӣ боз гардида, мавриди тафтишоти муқаддамотӣ қарор дорад."

Оқои Қурбонов иброз дошт, ки чунин қонуншиканиҳо аз ҷониби марзбонону сокинони Қирғизистон дар минтақаи марзӣ барои бори нахуст набуда, аз ин пеш низ чандин ҳолатҳои боздошт ва латукӯби сокинони ҷамоъати Ворух, зада маҷрӯҳ кардан ва гирифтани молу пули онҳо аз ҷониби қирғизҳо сурат гирифтааст. Аз рӯйи ин ҳаводис парвандаҳои ҷиноӣ боз шуда, қисме аз онҳо тавассути Додситонии кулли Тоҷикистон унвонии Додситонии кулли Қирғизистон ирсол гардидааст.

Ба таърихи 13 январ кумисиюне, ки ҷиҳати баррасии ҳодиса таъсис дода шуд, дар Бодканд ба кори худ хотима дод. Ҷониби тоҷикистонӣ ҷониби қирғизистониро мутақоъид бар он сохт, ки муноқиша чун дар қаламрави Тоҷикистон рух додааст, худ баёнгари муҷрим набудани низомиёни тоҷик дар сар задани он аст. Гузашта аз ин таъкид гардид, ки эҳдоси роҳи утумубилгарди "Оқсой-Тамдиқ" то ба тасмими ниҳоии Кумисиюни байнидавлатӣ мутаваққиф гардад.

Ба таърихи 14 январ Қирғизистон сафири худ дар Тоҷикистон, Урмат Саралаевро, "барои машаварат" ба Бишкек фаро хонда ва таъкид кард, ки ӯ то поёни таҳқиқи ҳодисаи 11 январ ба Душанбе боз нахоҳад гашт.

Рӯзи 15 январ дар шаҳри Бодканд мулоқоти раҳбарони мақомоти марзбонӣ ва интизомии Қирғизистону Тоҷикистон баргузор шуд, ки дар натиҷа тавофуқ дар мавриди берун кашидани нерӯҳои изофии низомӣ аз минтақаҳои марзӣ аз ҳарду ҷониб ҳосил шуд.

Ба таърихи 16 январ женерол Шараф Файзуллоев, фармондеҳи Ситоди нерӯҳои марзбонии Тоҷикистон, дар мусоҳиба бо хабаргузории "Pressa.tj" гуфт, ки даргирии рӯзи 11 январро нахуст марзбонони қирғиз бо ворид шудан ба хоки Тоҷикистон ва шиллики гулӯла ба сӯйи марзбонони тоҷик шурӯъ кардаанд.

Шараф Файзуллоев гуфта: "Тақрибан соъати 12:20 (11 январ) ба вақти Душанбе аз тарафи низомиёни қирғиз нахустин гулӯла шиллик шуд, ки ба захмӣ шудани сарвон (капитан) Раҳимов Ф. анҷомид. Ҳамзамон, марзбонони қирғиз, ки дар қаламрави Тоҷикистон буданд ва гурӯҳи тирандози пуштибони онҳо, ки аз қабл дар қаламрави Қирғизистон омода шуда буд, бо истифода аз мусалсал (пулемёт) ва туфангҳои тирандозӣ аз хафо (снайпер) марзбонони мо ба рагбор бастанд."

"Бо таваҷҷуҳ ба шумораи зиёд ва тарокуми тирандозӣ аз сӯйи марзбонони қирғиз, тасмим гирифта шуд, ки барои нигоҳ доштани тирандозӣ ва берун бурдани захмиён аз маҳалли ҳодиса аз хумпораандоз (миномёт) истифода шавад."

Ба таърихи 17 январ хабаргузории қирғизистонии "АКИ-пресс" хабар дод, ки намояндаи салоҳиятдори ҳукумати Қирғизистон дар вилояти Бодканд Жениш Раззоқов зимни мулоқот бо сокинони рустои Оқсой ва дидор аз маҳалли корҳои роҳсозӣ гуфтааст: "Бунёди роҳи утумубилгарди Кӯктош-Оқсой қатъ нагардида, корҳо то ба охир идома хоҳанд ёфт."

Ин роҳи ба қавли ҷониби Қирғизистон "каноримарзӣ" 9 килуметр тӯл дошта, чунончи хабаргузорӣ таъкид мекунад, дар ҳоли ҳозир дар он ҳафт адад васоити текникӣ пайи кор ҳастанд."

Дар назар аст ҷаласаи навбатии Кумисиюни муштараки марзии Тоҷикистону Қирғизистон ба таърихи 24 ё 24 январ доир шавад ва бешак, дар меҳвари асосии гуфтугӯҳо ҳодисаҳои ахир қарор хоҳанд гирифт.

Алъон даҳҳо тан аз бошандагони рустои Хоҷаи Аъло ба хотири амнияти фарзандонашон эшонро аз манозили хеш ба назди наздикону пайвандонашон кӯчондаанд. Ва дар минтақаи марзӣ вазъият ҳамоно муташанниҷ ва нигаронкунанда боқӣ мемонад. Аз суҳбат бо сокинони Ворух чунин бармеояд, ки онҳо эътимоди худро ба сокинони рустоҳои қирғизнишини минтақа аз даст додаанд.

Назар ба андешаи раиси ҷамоъати Ворух, Лоиқ Маҳкамов, авзоъ дар минтақа аз моҳи апрели соли 2013 бад-ин тараф , аз он рузе, ки қирғизҳо ба бунёди роҳи "Оқсой –Тамдиқ" оғоз намуданд, муташанниҷ аст. Бо вуҷуди таъсиси кумисиюн муштарак ва таъкиди он ки ин роҳ аз манотиқи баҳсбарангез убур мекунад ва набояд бунёди он идома дода шавад, қирғизҳо тавонистанд ҳудуди як километр аз онро созанд.

Лоиқ Маҳкамов мегӯяд: "Роҳе, ки қирғизҳо месозанд, комилан дар қаламрави мо аст. Қирғизҳо мегӯянд, ки мехоҳанд аз деҳаи Оқсой ба сӯйи мавзеъи Бедаки Ворух, ки онро қирғизҳо Тамдиқ мегӯянд, ба чарогоҳашон роҳ созанд. Ин даъво ҳеч мантиқе надорад. Зеро онҳо метавонанд чаҳорпоёни худро бидуни ягон мушкил аз тариқи қаламрави рустои Ворух интиқол бидиҳанд."

"Аҷиб аст, ки то кунун дар он чарогоҳҳо чӯпонҳои қирғиз чорвои аҳолии чаҳор русто, Чоркуҳ, Сурх, Хоҷаи Аъло ва Ворухро бонӣ мекунанд. Қиргизҳо иддаъо доранд, ки гӯё ҳазорҳо сар чорпо доранд ва ҳар маротибаи ба саҳро барои чарондан бурдан аз 100 то 150 сар чорпояшон дар ҳудуди рустои Ворух гум мешавад. Ин иддаъо низ комилан ғайримантиқӣ ва бесос мебошад. Зеро чӣ тур ман чорпои қирғизро медуздаму боз онро барои бонӣ кардан ба дасти ӯ месупоридаам? Ин ҳама баҳонаҳое беш нестанд."

Оқои Маҳкамов иброз дошт, ки қирғизҳо дар рустои Ворух аз 10-15 хонавода беш набуданд ва аз ибтидо то кунун чун чӯпон ба молбонии тоҷикон машғул буданду ҳастанд. Дар солҳои 70-уми қарни гузашта, теъдоде аз қирғизҳои Ворух аз раҳбарии кулхуз (ширкатҳои кишоварзии дастаҷамъона) хоҳиш мекунанд, ки онҳоро ба узвият қабул кунанд. Раҳбарияти вақт хоҳиши онҳоро рад карда, сипас чанд ҳектор замини бикрро дар мавзеъи Тангии Боло, ки онҷо қирғизҳои Қирғизистон зиндагӣ мекарданд, ба ихтиёрашон вогузоштанд."

"Он замон додугирифт байни ду кулхуз, яке кулхузи "Правда"-и Ворух ва дигар кулхузи "100-солагии Қирғизистон" сурат гирифта, тоҷикон ба онҳо 380 ҳектор замин дода ва дар иваз 272 ҳектор замин гирифтанд. Ҳоло мардуми рустои Оқсой, ки дар ҳудуди 2 ҳазор нафар ҳастанд, асосан дар канори роҳҳо манзил сохтаанд ва заминҳояшон аксар кишт нашуда мемонанд."

Сарвари ҷамоъати деҳоти Ворух, ки беш аз 33 ҳазор ҷамъият дорад, меафзояд, ки дар сурати бунёди роҳи "Оқсой-Бедак" (Тамдиқ) хатари он вуҷуд дорад, ки қирғизҳо роҳи Ворухро комилан бибанданд ва онро, воқеъан ба як анклав (порае аз хоки як кишвар дар дохили хоки кишвари дигар) табдил диҳанд.

Барои он ки Ворух комилан дар қаламрави Қирғизистон намонад, мардуми маҳаллӣ талаб доранд, ки се килуметр роҳи байни Ворух то Хоҷаи Аъло ба паҳнои 600 метр боз ба ихтиёри Тоҷикистон вогузор шавад. Аъзои кумисиюни муштарак аз ҷониби Тоҷикистон ба ҷониби Қирғизистон пешниҳод кардааст, ки ҳозир аст бар ивази он дар ҳар куҷои барояшон мувофиқ замин ҷудо намояд.

Лоиқ Маҳкамов аз он ибрози нигаронӣ менамояд, ки ҳамсояҳо барномаи қаблан тарҳрезишудаеро қадам ба қадам амалӣ сохта, оҳиста-оҳиста вориди замину манзили онҳо мешаванд. Ҳатто асомии суғдии чарогоҳхо (Бедак, Карафш, Кишангиш…) худ баёнгари он ҳастанд, ки ҳамаи чарогоҳҳо таърихан замини тоҷикон будаанд. Ин саҳве бузург буд, ки Тоҷикистон дар даврони шӯравӣ ҳамаи он заминҳоро ба дасти ҳамсояҳо супурдааст.

Вай мегӯяд: "Қирғизҳо мехоҳанд бо бунёди роҳ ба сарчашмаҳои обии минтақа даст ёбанд ва онро зери назорати худ қарор диҳанд. Аз ҷумла, яке аз ду шохаи обе, ки ба рӯди Исфара пайваст мешавад, Кишангиш ва дигарӣ ҳамон рӯди Карафшин аст. Қирғизҳо мехоҳанд дар он тарафи шохобаи Карафшин обанборе бунёд сохта, тавассути нақб оби ин рӯдхонаро дар он ҷамъ оваранд ва баъдан аз он барои обшор кардани заминҳояшон истифода кунанд. Дар оянда ба рӯди Исфара ҷорӣ кардан ва ё накардани оби рӯдаки Карафшин ба иродаи қирғизҳо марбут хоҳад шуд."

Толибҷон Маҳкамов, муъовини раиси хоҷагии деҳқонии Ворух, собиқаи 41 соли корӣ дорад. Аз ин муддат 25 сол ба ҳайси муъовини раис кор кардааст. Дар лобалои ин, тайи як сол раиси ҷамоъати Ворух низ будааст. Оқои Маҳкамов беш аз сад маротиба ба ҳайси узви ҳайъати кумисиюни муштарак дар баҳсҳои марзӣ ширкат варзидааст.

Ба андешаи ӯ, баҳси марзӣ таърихи чиҳилсола дорад. Аз моҳи декабри соли 1974 баҳси ҳудудӣ миёни рустоҳои Хоҷаи Аълою Ворух аз як сӯ ва Қирғизистон аз сӯйи дигар идома дорад. Ҳамон сол аз ҳудуди заминҳои бикри Тоҷикистон 360 ҳектор замин ба рустои кунунии Оқсой ва иловатан соли 1987 боз 17 ҳектори дигар замин ба онҳо эъто шудааст.

Толибҷон Маҳкамов мегӯяд: "Ворух, агар аз рӯйи қавонини байналмилалӣ ва нақшаҳои ҷуғрофӣ қазоват бикунем, ҳаргиз, дар ягон замон анклав набудааст. Соли 1924 Тоҷикистон ҳамчун ҷумҳурии худмухтор дар ҳайъати Узбакистон ва соли соли 1929 чун кишвари мустақил дар ҳайъати Иттиҳоди Шӯравӣ таъсис шуда, табъан марзҳо низ он замон муқаррар гардидаанд. Аз он замон то кунун марзҳо тағйир наёфтаанд."

"Дар ин миён қирғизҳо ба бисёр мавзеъҳои тоҷикон густохона сар дароварда, баъдан онро аз они худ эълон карданд. Дар харитаи 1958 қирғизҳо як қисм замини тоҷиконро дар нақшаи ҷуғрофиёии худ шомил кардаанд. Ин харита (нақша) асоси ҳуқуқӣ надорад, зеро маъмулан марзи давлатиро Шӯрои Олӣ тасдиқ мекунад ва Шӯрои олии Иттиҳоди Шӯроавӣ ин санади қирғизҳоро ба тасвиб нарасондааст."

Толибҷон Маҳкамов меафзояд, ки қирғизҳо барномаи махсусе доранд, бо номи "Қадам ба қадам ба пеш" ва барои амалӣ намудани он саъю кӯшиш менамоянд. Ҳарчанд вуҷуди чунин барномаеро ҳеч манбаъи мустақилле таъйид накарда, аммо ба гуфтаи ӯ, мақомоти кишвари ҳамсоя баҳонае пеш меоваранд, ки гӯё халқашон ба роҳбаронашон итоъат намекунанд. Ин аст, ки ҳар гоҳ халқашонро ба пеш кашида, мушкиле эҷод мекунанд ва барои ҳалли он шарте мегузоранд.

Вай гуфт: "Мегӯянд, ки ин масъаларо ҳал кунед, мо роҳро хоҳем гушуд. Баъди андак фурсат мушкили дигаре эҷод карда ва шарти дигаре пешниход менамоянд. Бад-ин тартиб, соли 2013 қирғизҳо чаҳор маротиба роҳи Ворухро масдуд сохтанд. Бори ахир ин ходиса 17 декабр сурат гирифта буд."

Толибҷон Маҳкамов низ бар ин назар аст, ки яке аз ҳадафҳои қирғизҳо даст ёфтан ба сарчашмаи об аст. Аз ҷумла, онҳо се сол қабл сарчашмаи оби "Коноли мастчоӣ"-ро, ки дар поёни рустои Ворух қарор дошт, ба даст овардаанд.

Баъдан онҳо талош доранд роҳи "Кӯктош-Оқсой"-ро қад-қади рости рӯди Исфара бунёд намоянд. Ин роҳ аз рӯйи харитаи солҳои 1924 ва 1927 ҳудуди Точикистон маҳсуб шуда, алъон баҳсбарангез арзёбӣ мешавад. Вақте онҳо роҳро то ба Оқсой бунёд мекунанд, он баъдан ба ду шоха тақсим мешавад: яке аз онҳо ба самти "Оқ-сой-Исфана" ва дигарӣ ба самти "Оқсой- Тамдиқ" хохад рафт.

Толибҷон Маҳкамов меафзояд, ки яке аз дигар аз аҳдофи ҳамсоягон тасарруфи рӯди Исфара аст. Дар саргаҳи ин рӯдхона таъсисоти обрасоние ҳаст бо номи "Гидропост", ки соли 1912 бунёд шудааст. Дар ин таъсисот миқдори обро муъайян карда, баъдан аз рӯйи меъёр ба чанд рӯдхонаи кӯчак тақсим мекунанд. Ба гуфтаи ӯ, қирғизҳо мехоҳанд назорат бар тақсими обро тавассути ин таъсисот ба дасти худ бигиранд ва соҳиби захираи муъайяни об аз ҳисоби саҳми таъйиншуда барои шаҳристонҳои Исфараю Конибодоми Тоҷикистон ва Бешариқи Узбакистон шаванд.

Оқои Маҳкамов гуфт: "Он обро қирғизҳо ният доранд то мавзеъи Мешин, воқеъ дар наздикии дашти Равот бипартоянд. Ин ҳамон тарҳе аст, ки дар солҳои 80-уми қарни гузашта ҳамсояҳо кашида буданд ва акнун барои пиёда сохтанаш камар бастаанд."

Талоши мо барои гирифтани назари масъулон ва сокинони рустои Оқсой, ки умдатан қирғиз ҳастанд, натиҷа надод. Ҳангоме, ки мошинро дар канори ин русто нигоҳ доштем, то бо бархе аз сокинон суҳбат кунем, иддае хашмгин ба сӯи мо давиданд ва бо ҷиғу ҳуштаккашӣ дигаронро низ фаро мехонданд. Мо барои таъмини амнияти худ ба мошин нишастем ва он ҷоро тарк кардем.