Halkuu Turkigu ka iibsan doonaa hubka ka dib xayiraaddii ay reer galbeedka saareen?

Qaar ka mid ah waddamada Yurub ee hubka ka iibiya Turkiga ayaa sheegay iney hakiyeen hubki ay ka iibin jireen, kaddib marki ay ciidmada Turkiga gudaha u galeen waqooyiga Suuriya.

Turkiga wuxuu hubka ugu badan uu dibadda ka soo iibsado ay uga imaan jireen Mareykanka iyo Yurub, balse Turkiga ayaad moodda inuu hadda u jeestay dhinaca Ruushka isaga oo horay uga iibsaday habka gantaallada difaaca hawada.

Haddaba waa kuwee waddamada Turkiga xayiraadda ka saaray hubka uu ka iibsan jiray, Turkigana hubka uu u baahan yahay halkuu ka iibsan doonaa?

Waa kuwee waddamada xayiraadda saaray?

Sagaal dal oo Yurub ka tirsan ayaa xayiray hubka ay ka iibin jireen dalka Turkiga.

Jamhuuriyadda Check, Finland, France, Jarmalka, Talyaaniga, Netherland, Spain, Sweden iyo Britain oo ay Canada ku wehliso ayaa iclaamiyey iney joojiyeen islamarkaana ay hakiyeen ansixita shatiyada Turkiga hubka looga dhoofinayey.

Xoghayaha arrimaha dibadda UK Dominic Raab wuxuu sheegay Britain iney sii wadeyso hubka iney ka iibiso Turkiga balse ay dammaanad qaadeyn iney heshiisyo cusub oo ay ku iibsaneyso hub ay u adeegsato dagaalka uu Suuriya ka wado.

Jarmalka iyo Spain waxay iyaguna sheegeen cunaqabteynta iney khuseyso oo keli ah heshiisyada cusub ee hubka.

Midowga Yurubna ma meel marinin cunaqabateynta rasmiaga ah ee Midowga Yurub oo dhan khuseeya, hase yeeshee wasiirrada arrimaha dibadda waddamada ka tirsan Midowga Yurub waxay ku heshiiyeen iney diyaariyaan "Siyaasad adag oo ku wajahan hubka loo dhoofiyo Turkiga".

"Cunaqabateynada hubka ee Turkiga ayaan la fileyn inuu saameyn weyn yeesho, balse haddii ay dhacdo Ankara howlgalladeeda ayey iska sii wadaneysa," ayuu yiri Yvonni-Stefania Efstathiou oo ka faalloota arrimaha gaashaan dhigga.

Balse "cunaqabateyntu ma tahay mid dhaafsiisan in hubka loo isticmaalo howlgalka Suuriya", ayey tiri, "hase yeeshee saameyn aan wanaagsaneyn ayey difaaca guud ee dalka Turkiga ku yeelaneysaa."

Waa kuwee waddamada hubka ugu badan ka iibiya Turkiga?

Inta u dhaxeysay 1991-2017, Turkiga ayaa wuxuu ahaa waddanka shanaad ee caalamka hubka muhiimka ee ugu badan soo iibsado.

Turkiga ayaa taariikh ahaan baahidiisa dhinaca difaaca iyo ammaanka wuxuu ku tiirsanaa waddamada ay xulafada ku yihiin gaashaan buurta NATO sida Mareykanka iyo Yurub.

Mareykanka ayaa ah waddanka hubka ugu badan ka iibiyo Turkiga, iyada oo hubka Turkiga uu Mareykanka ka iibsaday inti u dhaxeysay 2014-2018 uu ahaa 60%.

Waddamada Yurubta ee hubka ugu badan ka iibiyana waxay kala yihiin Faransiiaka Spain, iyo UK.

Balse Turkiga dhawaan wuxuu wajigiisa uu u jeediyey Ruushka isaga oo ka soo iibsaday gantaallada difaaca hawada oo ay ku kacday $2.5 bilyan o doolar, go'aankaasi Turkiga oo noqday mid ay ka qayliyeen xulafadiisa NATO.

Waxayna xulafadiisu ku doodayaan dalabka Turkiga uu gantaallada habka difaaca hawada ee S-400 uu Ruushka kaga soo iibsaday ay tahay mid aad u liideyso ammaanka dakaasi, sababta oo ah ciidamada Turkiga waxay ku hubeysan yihiin qalabka NATO isla-markaana hawada dalkaasi ay ku difaacaan.

Mareykanka oo tallaabbada uu Turkiga qaaday jawaab uga dhigaya wuxuu Turkiga ka hor istaagay inuu iibsado diyaaradda F-35, diyaaraddaasi oo lagu timaamo iney tahay midda ugu casrisan dunida.

Turkiga halka uu ku yaallo oo ah mid istraatiiji ah awgeed, waxaa Turkiga ku yaalla saldhigya ciidan oo ay Mareykanka iyo NATO leeyihiin, oo ay ka mid yihiin habka difaaca raadaarrada gantaallada sheega iyo saldhigyada Nato ee ku yaalla bariga Turkiga.

Sida oo kale saldhigga ciidamada cirka ee Incirlik oo ku yaalla magaalada Adana oo ku dhow Koonfurta Turkiga Turkiga waxaa yaalla ku dhawaad 50 madax oo bamka Niyuukilarka ah.

Warshadaha hubka uu Turkiga leeyahay

Turkiga ayaa tobanki sano ee ugu dambeeyey wuxuu sameystay warshado hubka lagu sameeyo isaga oo uga gol leh si uu uga kaaftoomo ku tiirsanaanta hubka uu waddamada kale ka soo iibsado.

Wasiirka arrimaa dibadda Turkiga Mevlut Cavusoglu ayaa wuxuu sheegay "Turkiga inuu wakhti xaadrkan u soo saaro hub ka badan 70% oo uu dalkiisa u baahnaa", wuxuu sida oo kale kaalin aan yareyn uu ku leeyahay hubka dibadda loo iib geeyo.

"Ma sahlano in si fudud loo helo xogta rasmiga ee ku saabsan hubka uu Turkigu soo saaro inuu daboolay baahida hubka uu dalkaasi qabay" ayey tiri Yvonni-Stefania Efstathiou oo ka faalloota arrimaha gaashaan dhigga.

Intii u dhaxeysay 2014-2018 hubka Turkiga uu soo saaro dibaddana u dhoofiyo wuxuu sare u kacay 170%.

Sanadki 2018-kiina Turkiga wuxuu noqday waddanka 14-aad ee caalamka hubka ugu badan u iib geeyo, waddamada hubka Turkiga iibsadana ay ka mid yihiin Sacuudi Carabiya, Imaaraadka Carabta iyo Turkmenistan.