عراق برای سالی سخت آماده می‌شود

انتظار می‌رود که عراق در سال ۲۰۲۱ با چالش‌های هنگفتی روبه‌رو شود که ممکن است به بی‌ثباتی در این کشور و تضعیف اقتدار دولت دامن بزند.

این کشور در سال‌های گذشته با پاره‌ای از مشکلات اقتصادی، سیاسی، امنیتی، منطقه‌ای و اجتماعی دست و پنجه نرم کرده است که بعید است در آینده نزدیک رفع و رجوع شوند.

پیامدهای اقتصادی و بهداشتی همه‌گیری کووید-۱۹، ادامه اعتراضات ضددولتی، تنش فزاینده بین دولت و گروه‌های شبه‌نظامی، و مسائل دیگر فشاری بی‌پایان به این کشور وارد کرده است و سالی سخت در پیش روی آن است.

امنیت شکننده

داعش همچنان تهدیدی قابل توجه برای امنیت عراق محسوب می‌شود، مخصوصا در مناطقی که قبلا تحت تسلط این گروه تندرو سنی بودند.

این گروه همچنان به نیروهای امنیتی و شبه‌نظامیان حشد شعبی حمله می‌کند و گروگان‌گیری از غیرنظامیان ادامه دارد. عملیات‌ نظامی نیروهای امنیتی و یگان‌های حشد شعبی علیه نیروها و دسته‌های باقی‌مانده داعش به کمتر شدن تهدید این گروه که به نظر می‌رسد تاکتیک‌های خود را عوض کرده است منجر نشده است.

ناظران عقیده دارند که شیوع کووید-۱۹ فرصت مناسبی در اختیار داعش گذاشت. بنا بر گزارش‌ها، نیروهای امنیتی از نواحی غیرشهری عقب نشسته‌اند تا بر اجرای فرمان قرنطینه و تامین امنیت شهرها نظارت کنند. این تصمیم باعث آسیب‌پذیر شدن مناطق دیگر در برابر داعش شده است.

کارشناسان تخمین می‌زنند که حدود ۳٫۵۰۰ تا ۴٫۰۰۰ نفر از اعضای این گروه در نواحی غربی و شمالی عراق پخش شده‌اند، مخصوصا در مناطق مرزی و شهرها و روستاهایی که ساکنانشان در پی آوارگی هنوز به خانه‌های خود برنگشته‌اند. علاوه بر این، گفته می‌شود که این گروه مجددا دارد از بین فرزندان اعضای کشته‌شده خود و اردوگاه‌های آوارگان نیرو می‌گیرد.

شبه‌نظامیان

برخی از دسته‌های حشد شعبی که از طرف ایران حمایت می‌شوند چنان قوی شده‌اند که دولت بعضا در برابرشان ضعیف به نظر می‌رسد و توان اعمال قانون را ندارد.

در پی ترور قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس، یکی از رهبران گروه‌های شبه‌نظامی، در حمله پهپادی آمریکا در ژانویه ۲۰۲۰، حمله‌های موشکی به سفارت آمریکا در بغداد و پایگاه‌های نظامی این کشور بیشتر شده است، و شبه‌نظامیان حامی ایران در اغلب موارد به اجرای اینگونه حمله‌ها متهم می‌شوند.

بعد از این که یکی از اعضای گروه عصائب اهل حق، یکی از گروه‌های کلیدی حشد شعبی، در ماه دسامبر به اتهام دست داشتن در حمله موشکی به سفارت آمریکا بازداشت شد، شبه‌نظامیان با وانت‌ها و سلاح‌های گوناگون خود در خیابان‌های بغداد رژه رفتند و قدرت خود را به رخ کشیدند. چند ویدیو از شبه‌نظامیانی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که صورت خود را پوشانده بودند و مصطفی کاظمی، نخست‌وزیر عراق، را تهدید می‌کردند و می‌گفتند که منتظر نشسته‌اند تا قیس خزعلی، رهبر این گروه، "فرمان پیشروی" را صادر کند.

کاظمی نیز در واکنش گفت که دولت "در صورت نیاز برای یک رویارویی قاطع آماده است".

قیس خزعلی در ماه ژوئن نیز در پیامی ویدیویی از آقای کاظمی خواسته بود که حمله به نیروهای آمریکایی را "نادیده بگیرد". او با ادبیاتی جسورانه گفت که بازداشت حتی یک عضو از "مقاومت... در تاریخ دولت‌های عراق بی‌سابقه است و در آینده نیز چنین اتفاقی نخواهد افتاد... دولت تو کوچکتر از این حرف‌ها است". خزعلی این ویدیو را بعد از آن منتشر کرد که تنی چند از اعضای کتائب حزب‌الله، یکی دیگر از گروه‌های قدرتمند شبه‌نظامی، بازداشت شدند.

کتائب حزب‌الله نیز مخالف نخست‌وزیر است و او را به دست داشتن در ترور سلیمانی و المهندس متهم می‌کند. آقای کاظمی در زمان ترور این دو نفر رئیس سازمان اطلاعات ملی عراق بود.

رهبران این گروه با زبانی جسورانه و محکم آقای کاظمی را خطاب قرار می‌دهند. روز ۲۶ دسامبر، حساب توییتری ابوعلی عسکری، مسئول امنیتی کتائب حزب‌الله، با تهدید نخست‌وزیر گفت که اگر او در برابر "مقاومت" بایستد، "گوش‌هایش را خواهند برید".

رسانه‌های محلی می‌گویند که حداقل ۳۰ کمیته تحقیقاتی برای بررسی اقدامات خشونت‌بار و حمله به سفارت و نیروهای آمریکایی ایجاد شده است. اما هنوز نه نتیجه‌ای اعلام شده است و نه تقصیر به گردن گروهی انداخته شده است.

گروه‌های مسلح جدید

ما در ماه‌های اخیر شاهد ظهور گروه‌های شبه‌نظامی شیعه جدیدی بوده‌ایم که اغلب از شعارها و ایدئولوژی شبه‌نظامیان طرفدار ایران پیروی می‌کنند.

گردان‌های انقلاب ۱۹۲۰ که به قیام عراقی‌ها علیه بریتانیا اشاره دارد؛ اتحاد انقلابیون؛ مشت رهبری که بعضا با نام مشت مهدی نیز خوانده می‌شود؛ و اصحاب کهف، مدعی اجرای حملات موشکی به سفارت آمریکا و پایگاه‌های نظامی این کشور، و همچنین کاروان‌های تدارکاتی ائتلاف علیه داعش شده‌اند.

چارچوب فکری بیشتر این گروه‌ها همان چیزی است که در عراق به ایدئولوژی ولایی معروف است که به نظریه ولایت فقیه در ایران اشاره دارد.

عملیات‌ها و فعالیت‌های آن‌ها، از جمله حمله‌های موشکی، به نظر می‌رسد که یک هدف مشترک را دنبال می‌کند - تهدید نیروهای آمریکایی مستقر در عراق و درخواست اخراج آن‌ها.

گروه دیگری نیز به نام رب‌الله در ماه‌های اخیر پا به صحنه گذاشته است و از حشد شعبی دفاع می‌کند.

اعضای این گروه لباس‌های سیاهی می‌پوشند که کلمه رب‌الله پشتشان نوشته شده است. این گروه به ضرب و شتم معترضان و حمله به دفاتر شبکه‌های تلویزیونی عراقی و خارجی‌ متهم شده‌اند که ظاهرا از اعتراضات مردمی حمایت می‌کنند و مخالف نفوذ ایران در این کشورند. آن‌ها در عین حال اعتراضاتی نیز در برابر سفارتخانه‌های آمریکا و فرانسه در بغداد ترتیب دادند.

اعضای این گروه در اقدامات خشونت‌بار دیگری نیز دست داشته‌اند که به نظر می‌رسد نتیجه علاقه آن‌ها به ایفای نقش به عنوان پلیس مذهبی باشد. در شبکه‌های اجتماعی ویدیوهایی منتشر شده است که اعضای این گروه را در حال تخریب یک آرایشگاه و می‌خانه نشان می‌دهند. آن‌‌ها همچنین زنانی را که گفته می‌شود در یک سالن ماساژ در بغداد کار می‌کنند کتک می‌زنند.

ناظران می‌گویند عملکرد رب‌الله مانند بسیج در ایران است، و بعضی از مفسران این گروه را به عنوان بسیج عراق معرفی می‌کنند. کاربران شبکه‌های اجتماعی نیز از این گروه با عنوان داعش شیعه یاد می‌کنند.

چالش‌های اقتصادی

همه‌گیری کووید-۱۹ وضعیت اقتصاد خسته عراق را بدتر کرده است. ۹۰ درصد درآمد این کشور از محل صادرات نفت تامین می‌شود.

کاهش قیمت نفت، به همراه برنامه اوپک پلاس برای کاهش تولید، باعث شده است که این کشور نتواند حقوق کارمندان دولت و بازنشستگان را پرداخت کند.

با وجود افزایش نسبی قمیت‌ها در پی آغاز روند واکسیناسیون در بعضی کشورها، هنوز مشخص نیست که آیا بازار نفت در آینده نزدیک شاهد بازگشت قیمت‌ها به وضعیت سابق خواهد بود یا نه.

در واکنش به این مشکل، عراق به استقراض داخلی و کاهش حدود ۲۰ درصدی ارزش پولی ملی رو آورده است، تصمیمی که به افزایش قیمت‌ها و اعتراض به تاخیر در پرداخت دستمزدها منجر شد.

بحران اقتصادی و مالی در عین حال باعث شده است که پرداخت حقوق کارمندان دولت در اقلیم کردستان نیز به تاخیر بیافتد و این منطقه نیز شاهد اعتراض و درگیری بوده است.

علاوه بر این، رابطه اقلیم کردستان با دولت مرکزی در بغداد از زمان برگزاری همه‌پرسی مشورتی استقلال در سپتامبر ۲۰۱۷ سرد باقی مانده است.

در کنار چالش‌های اقتصادی، کمبود مزمن آب و برق نیز بعید است که فعلا برطرف شود.

چالش‌های سیاسی

مشکلات اقتصادی و وضع بد خدمات عمومی که از اکتبر ۲۰۱۹ به اعتراضات ضددولتی منجر شده‌اند بزرگترین نیروی محرک تغییرات سیاسی در این کشور بوده‌اند.

در واکنش به این اعتراضات، پارلمان نظام انتخاباتی را تغییر داد و رای به افراد را جایگزین رای به احزاب کرد.

این نظام جدید انتخاباتی قرار است پایانی باشد بر نفوذ احزاب و گروه‌های اسلام‌گرای شیعه که مقصر فساد گسترده در این کشور قلمداد می‌شوند و نظام انتخاباتی سهمیه‌ای این کشور که از زمان حمله آمریکا در سال ۲۰۰۳ مورد استفاده بوده است.

این نظام انتخاباتی جدید قرار است در ژوئن ۲۰۲۱ برای اولین بار در جریان یک انتخابات زودهنگام که به فرمان آقای کاظمی یک سال جلوتر از موعد برگزار خواهد شد استفاده شود.

اما مقامات می‌گویند که محدودیت‌های تدارکاتی، مالی و بهداشتی ناشی از تمهیدات مربوط به کووید-۱۹ شاید مانع از اجرای این انتخابات شود.

ادامه اعتراضات ضددولتی همچنان چالشی برای دولت محسوب می‌شود که ظاهرا توان اعمال اصلاحات ملموس سیاسی و اقتصادی را ندارد.

امید چندانی به نتیجه انتخابات پیش رو نمی‌رود، چرا که ظهور چهره‌ها و گروه‌های سیاسی جدید در شرایط فعلی ممکن نیست.

آوارگان داخلی

وزارت مهاجرت و آوارگان عراق در ماه نوامبر تصمیم گرفت که تمامی ارودگاه‌هایی را که برای آوارگان ایجاد شده بود در اوایل سال ۲۰۲۱ تعطیل کند.

در جریان تسخیر بخش بزرگی از عراق توسط داعش و نبردهایی که برای عقب راندن این گروه صورت گرفت، بیش از سه میلیون نفر از مردم عراق خانه‌های خود را ترک کردند و در داخل این کشور آواره شدند.

دولت از چند وقت پیش از این آوارگان خواسته است که به خانه‌های خود بازگردند، و نظر وزارتخانه بر این است که آن‌ها باید در بازسازی خانه‌های خود مشارکت کنند.

اما ویرانی شهرهایشان و نبود زیرساخت‌های لازم و امنیت به این معنی است که بسیاری از این آوارگان ترجیح می‌دهند که در اردوگاه‌ها باقی بمانند.

اما این آوارگان یک مشکل اجتماعی نیز دارند. تعداد زیادی از آن‌ها با داعش ارتباط دارند و بسیاری از زنان بیوه از جنگجویان داعش بچه‌دار شده‌اند و ساکنان شهرهایشان دوست ندارند آن‌ها به خانه‌هایشان برگردند.

با وجود تلاش‌هایی که برای کسب اجازه از برخی رهبران طایفه‌ای برای بازگشت خانواده‌های داعشی صورت گرفته است، حل این مساله مستلزم اجرای برنامه‌های ادغامی کوتاه‌مدت و بلندمدت است.

نگرانی مقامات از این است که ادامه آوارگی این خانواده‌ها شاید به ظهور نسل جدیدی از داعش منجر شود.