گام دوم ایران در برجام؛ ایران با چه موقعیت احتمالی مواجه است؟

ایران اعلام کرده که در مرحله دوم کاهش تعهدات خود در اجرای توافق هسته ای با قدرت های جهانی موسوم برجام، دیگر به غنی سازی اورانیوم با خلوص ۳.۶۷ پایبند نخواهد بود و این میزان را تا به هر سطحی که نیاز داشته باشد، افزایش خواهد داد.

با این کار ایران با چه موقعیتی ممکن است مواجه شود؟

ایران از شرکای باقی مانده در برجام خواسته بود تا طی ۶۰ روز وضعیت بحرانی خرید نفت و مشکل تبادلات مالی و بانکی را حل و فصل کنند در غیر این صورت جمهوری اسلامی ایران وارد فاز دوم کاهش تعهدات خود در برجام خواهد شد. کشورهای اروپایی برجام می‌گویند که سازوکار مالی موسوم به اینستکس را برای "تجارت مشروع" با ایران راه‌اندازی کرده‌اند اما ایران گفته است که آن را کافی نمی‌داند و تا پول نفت از این راه مبادله نشود، این سازوکار فایده چندانی ندارد.

پیش از این دولت ایران در مرحله اول کاهش برخی از تعهدات خود در برجام، از سقف تعیین شده ۳۰۰ کیلوگرم برای نگهداری و ذخیره اورانیوم غنی شده عبور کرده بود.

ایالات متحده آمریکا از شرکای اصلی توافق برجام بود اما از این توافق خارج شده و همه تحریم‌های رفع شده به همراه تحریم‌هایی تازه را علیه ایران اعمال کرده است. بریتانیا از دیگر شرکای این توافق از تصمیم ایران ابراز نگرانی کرده و فرانسه ضمن ابراز تاخرسندی گفته است که سازوکار برگشت تحریم های بین المللی که در توافق برجام پیش بینی شده بود را فعال نخواهد کرد.

منشا تحریم‌های بین المللی چه بود؟

منشا تحریم‌های بین‌المللی علیه برنامه هسته‌ای، قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد است. شورای امنیت قطعنامه‌های متعددی در تحریم ایران به تصویب رسانده بود که با توافق برجام و قطعنامه شورای امنیت در تایید آن، رفع شد.

اتحادیه اروپا هم بر مبنای قطعنامه های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل، مجموعه‌ای از تحریم ها از جمله تحریم خرید نفت، مبادلات بانکی و مالی علیه ایران اعمال کرده بود که با تصمیم شورای وزیران اتحادیه و پس از اجرایی شدن توافق برجام لغو شد.

ایالات متحده هم تحریم های اتمی علیه ایران را با فرمان اجرایی رئیس جمهور رفع کرد هرچند با خروج دونالد ترامپ از برجام همه آن تحریم ها به همراه تحریم های تازه تری مجددا علیه جمهوری اسلامی اعمال شد.

کانادا ژاپن و استرالیا هم تحریم هایی علیه برنامه اتمی ایران وضع کرده بودند که پس از این توافق، به اجرای آن پایان دادند.

ایران قبل و بعد از برجام چه کرد؟

ایران در برابر رفع تمامی تحریم های بین المللی بر برنامه اتمی این کشور، با توقف برخی از اقدامات مانند غنی سازی ۲۰ درصدی و کاهش و تغییر بعضی از جنبه های برنامه اتمی اش موافقت کرد. آژانس بین المللی انرژی اتمی ناظر اجرای تعهدات ایران در توافق هسته ای برجام است.

پس از این که آژانس اجرای تعهدات ایران را تایید کرد، تحریم های بین المللی علیه برنامه اتمی جمهوری اسلامی ایران به طور یکجا در روز ۲۶ دی ماه ۱۳۹۴ رفع شد. این وضعیت تا روز ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ یعنی زمان خروج آمریکا از برجام ادامه داشت. از این تاریخ صرفا تحریم های یکجانبه آمریکا علیه برنامه اتمی ایران به مرور به اجرا گذاشته و در ماه‌های بعد تحریم های تازه تری هم به آن اضافه شد.

یک سال پس از بازگشت تحریم های آمریکا، ایران اعلام کرد که مرحله به مرحله مطابق مفاد برجام، برخی از تعهدات خود را کاهش می دهد اما در صورتی که شرکای دیگری توافق هسته‌ای یعنی بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه زمینه برخورداری اقتصاد ایران از رفع تحریم های را فراهم کنند به سرعت اجرای تعهدات کاهش داده شده را از سر می‌گیرد. ایران اعلام کرده است در صورتی که نتواند از مواهب رفع تحریم های بین المللی استفاده کند، دلیلی به باقی ماندن در برجام نمی بیند. این یعنی خروج گام به گام از توافق هسته ای که می تواند زمینه ساز بازگشت تحریم ها شود.

اگر ایران از توافق تخلف کند، چه اتفاقی می افتد؟

بازرسان آژانس اگر گزارش کنند که ایران برخی از مفاد برجام را رعایت نمی‌کند، موضوع از طریق مدیرکل آژانس به اطلاع شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی می‌رسد. جلسات شورای حکام به طور معمول هر سه ماه یکبار برگزار می شود اما در صورتی که موضوعی اضطراری پیش بیاید، اعضا می‌توانند درخواست جلسه فوق العاده کنند. در صورتی که شورای حکام موضوع را تهدید جدی و فوری ارزیابی کند، موضوع به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع می شود.

غیر از این در صورتی که آژانس اعلام کند ایران به تعهدات خود پایبند نبوده است، کشورهای عضو توافق برجام می توانند خواستار برگزاری جلسه اضطراری اعضا در سطح وزرای خارجه شوند. در صورتی که پس از یک ماه از این تاریخ، موضوع حل و فصل نشده باشد، اختلاف به شورای امنیت سازمان ملل کشیده خواهد شد.

در شورا، اعضا درباره اینکه تحریم های بین المللی همچنان علیه ایران اجرا نشود، رای گیری می کنند. در این شکل همه اعضای دارای حق وتوی شورای امنیت باید موافق ادامه رفع تحریم ها باشند در غیر این صورت، تحریم های سازمان ملل متحد دوباره برقرار می شود. در صورتی که تحریم های سازمان ملل دوباره از سرگرفته شود، تحریم های اتحادیه اروپا هم که بر اساس تحریم شورای امنیت تصویب شده بود، از سر گرفته می‌شود.