ایران و چشم‌انداز ۹۷؛ چگونه سالی در پیش است؟

سال۱۳۹۶ تحولات غیر‌منتظره و کم سابقه‌ای در ایران رخ داد. هر چند که این اولین بار نبود که اعتراضات خیابانی در ایران شکل می‌گرفت اما موضوع بی‌سابقه، دامنه اعتراضات و کشیده شدن آن به حدود ۸۰ شهر ایران بود. عباس عبدی، کارشناس و تحلیلگر مسایل ایران، تحولات مزبور را چنین توضیح می‌دهد:

"سال ۹۶ یک سال ویژه در تاریخ سیاسی ایران است و جامعه ایران از یک مرحله به مرحله دیگری وارد شده است. در سال ۹۶ در جامعه ایران، یک تحول کیفی رخ داد و آن، اینکه حکومت و ساختار سیاسی دیگر قادر به کنترل مردم از طریق ابزارها و شیوه‌ها و نهادهای قبلی نیست؛ نه از طریق نظام آموزش و پرورش، نه نیروی نظامی و انتظامی، نه سازوکار ایدئولوژیک و فکری و از همه مهم‌تر نه از طریق نظام رسانه‌ای. (میان مردم و قدرت) ناسازگاری پیدا شده است و تا هنگامی که این ناسازگاری در حد معقول حل نشود، امکان ندارد جامعه به حدی از ثبات و آرامش برسد."

اما چشم‌انداز سال ۹۷ چیست؟

سه حوزه که ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند وضعیت ایران را در سال جاری رقم می‌زنند. این سه حوزه عبارتند از سیاست خارجی، وضعیت اقتصادی، و وضعیت سیاسی-اجتماعی داخلی .

تحولات اخیر در آمریکا موقعیت خاصی را ایجاد کرده به نحوی که سیاست خارجی بطور قابل ملاحظه‌ای بر دو حوزه دیگر در ایران تاثیر گذار خواهد بود چون دولتی که در آمریکا بر سر کار است سیاست اعلام شده‌اش "تغییر رژیم" از طریق مسالمت‌آمیز و با تقویت بخش‌های ناراضی جامعه (یا به عبارت ساده‌تر تشدید نارضایتی) در ایران است. اینکه آیا دولت آمریکا در این امر موفق می‌شود موضوعی جداگانه و قابل بحث است اما در هر حال، این سیاست، هم اقتصاد و هم شرایط سیاسی-اجتماعی داخل ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد. هم مایک پمپئو، وزیر امور خارجه جدید، و هم جان بولتن، مشاور امنیت ملی جدید رئیس جمهور آمریکا از طرفداران جدی تغییر رژیم در ایرانند.

مایک پمپئو در سالگرد امضاء قرارداد هسته‌ای بین ایران و قدرتهای جهانی موسوم به (برجام) در قالب نماینده کنگره آمریکا طی سخنانی گفت: "کنگره باید دست به اقدام برای تغییر رفتار ایران و نهایتا تغییر رژیم در ایران بزند." جان بولتون از این هم فراتر رفته است. وی در جریان مذاکرات هسته‌ای طی مقاله‌ای در نیویورک تایمز نوشت، اگر می‌خواهید مانع از دسترسی ایران به بمب شوید ایران را بمباران کنید. "

ترامپ سال گذشته در توییتر خود عنوان کرد که (حکومت) ایران آخرین نفس‌ها را می‌کشید و آماده فروپاشی بود که آمریکا در قالب معامله هسته‌ای به کمکش آمد و به آن حیات دوباره بخشید. این نگرش ترامپ که تحریم‌ها می‌تواند حکومت ایران را به سقوط بکشاند، به علاوه دیدگاه دو چهره جدید دولت، این گمان را تقویت می‌کند که دولت ترامپ به دنبال مفری است که تحریم‌های هسته‌ای را بازگرداند. شاید ناآرامی‌های سال ۹۶ دولت آمریکا را در عزمش راسختر کرده است.

ترامپ برای عدم خروج از برجام شرایطی قرار داده که تحقق آنها در عالم واقع غیرمحتمل به نظر می‌رسد. وی می‌خواهد محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران که بین ده تا پانزده سال از میان می‌رود هرگز "غروب" نکند و از میان نرود. به عبارت دیگر در همین حد فعلی محدود بماند. هم چنین اصرار دارد که برنامه موشکی ایران با نظر آمریکا محدود شود؛ درخواست‌هایی که برآوردن آنها از سوی ایران محتمل نیست. ایران برای حفظ غنی سازی تن به تحریم‌هایی داد که طبق برآورد صندوق بین المللی پول بالغ بر ۱۸۵ میلیارد دلار هزینه در برداشت. در سال ۲۰۰۵ وقتی جان ساورز، یکی از مذاکره کنندگان بریتانیایی که بعدا به ریاست سازمان اطلاعاتی انگلیس MI۶ رسید، به سخنگوی تیم هسته‌ای ایران گفت که آمریکا تحمل چرخش حتی یک سانتریفوژ را ندارد، حسین موسویان به وی گفت: "ایران غنی سازی را آغاز خواهد کرد حتی به قیمت جنگ."

از سوی دیگر، ایران که از نظر نظامی خود را با سه تهدید آمریکا، اسرائیل و عربستان سعودی روبرو می‌بیند گسترش برنامه موشکی اش را متوقف نخواهد کرد. اهمیت برنامه موشکی و جایگاه آن در امنیت ملی کشور را می‌توان از این اظهار نظر محمد جواد ظریف دریافت که اگر در زمان حمله صدام موشک داشتیم او جرات حمله به ایران را پیدا نمی‌کرد. افراد رده بالای نظامی ایران اعتقاد دارند که تنها عاملی که مانع حمله آمریکا و اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای ایران شد قدرت موشکی کشور بود.

اقتصاد ایران در سال ۹۷ چگونه خواهد بود؟

دو سوال عمده در اینجا مطرح است.آیا برجام فرو خواهد پاشید و ترامپ تحریم‌ها را باز خواهد گرداند یا بار دیگر آنها را تعلیق خواهد کرد؟ قراین نشان می‌دهد که احتمال فروپاشی برجام زیاد است. معاون وزیر امور خارجه ایران آقای عراقچی نیز به این موضوع اذعان کرده است.

سوال دیگر این است که اگر ترامپ تا روز ۲۲ اردیبهشت تحریم‌ها را تعلیق نکند (تحریم‌ها باز گردد) آیا اروپا با آمریکا همداستان خواهد شد یاراه خود را جدا خواهد کرد و به تجارت با ایران ادامه خواهد داد. تحریم‌های آمریکایی، در صورت بازگشت، هر نهادی را که با ایران وارد معامله شود مورد مجازات قرار خواهد داد. به عبارت ساده‌تر، اروپا باید بین معامله با ایران و آمریکا یکی را انتخاب کند و در صورت انتخاب ایران باید با آمریکا وارد جنگ تجاری شود.

لذا، منطقا علیرغم میل باطنی‌شان اروپایی‌ها نهایتا تسلیم آمریکا خواهند شد. اگر چنین شود، وضعیت سال ۲۰۱۱ بار دیگر رقم خواهد خورد. در آن سال فروش نفت ایران به کمتر از نصف رسید و از انتهای آن سال، تا اکتبر ۲۰۱۲، ریال، هشتاد درصد از ارزش خود را از دست داد. دلار ظرف کمتر از یکسال از ۱۲۰۰ تومان به ۳۵۰۰ تومان رسید. با کاهش درآمد، دولت احمدی نژاد که مدیریت پرمسئله‌ای هم داشت و دو پروژه عظیم مسکن مهر و پرداخت یارانه‌ها را نیز همزمان آغاز کرده بود با کاهش بودجه روبرو شد و ناچار به نشر پول شد. پی آمد آن تورم چهل درصدی بود.

آیا وضعیت امروز بهتر است؟ وحید شقاقی تحلیلگر مسائل اقتصادی می‌گوید: "یکی از مشکلات اصلی اقتصاد ایران این است که به شدت به (قیمت) دلار وابسته است. ... ریزترین کالا‌های مصرفی روزانه به دلار وصل است و عمده اقلام وارداتی کالا‌های مصرفی است." در همین رابطه، در حالی که هنوز چند روزی از آغاز سال جدید نگذشته دلار از مرز ۵۰۰۰ تومان عبور کرده در حالی که اکثر کارشناسان افزایش اخیر را ناشی از احتمال فروپاشی برجام می‌دانند.

چشم‌انداز سیاسی-اجتماعی

مهدی مطهرنیا کارشناس روابط بین الملل مقیم ایران معتقد است که "با این وضعیت ایران در سال ۹۷ باید یک تصمیم بزرگ بگیرد. آیا می‌خواهد از راه سیاسی و دیپلماسی مسائل موجود را حل کند یا آنکه می‌خواهد از راه رو در رویی و تقابل به حل مساله خود با جهان پیرامونی که او را به هردلیل تحت فشار قرار داده است وارد عمل شود؟ در سال ۹۷ ما به نقطه تصمیم گیری در این باره بیشتر نزدیک خواهیم شد."

مسعود نیلی مشاور اقتصادی رئیس جمهور می‌گوید: "این تظاهرات هشداری است که ممکن است اعتراضات، بزرگتر شود و ابعاد وسیعتری بخود بگیرد و ممکن است دفعه بعد فرصت در اختیار شما نباشد."

عباس سلیمی نمین که معمولا پیام‌آور خبر‌های جدید از درون سیستم تصمیم‌گیری ایران است گفته است: " نگاه نظام نسبت به اعتراضات تغییر کرده و به این جمع‌بندی رسیده که حق اعتراض را نهادینه کند." هر چند که بعید است اعتراضات به یک جنبش همگانی تبدیل شود اما این اظهار نظر نشان می دهد که سیستم نیز اعتراضات بیشتری را پیش‌بینی می‌کند. به هر حال تا پایان اردیبهشت سمت و سوی تحولات مشخصتر می‌شود.