اعتراضات ایران؛ «حکومت نظامی» کسب‌وکارهای دیجیتال

از آغاز جنبش اعتراضی در ایران بعد از کشته‌شدن مهسا امینی در اواخر شهریورماه، اختلال‌ اینترنت و فیلترینگ با شدت بیشتری اعمال شد. حاکمیت نه تنها با کاربران ابراز همدردی نکرد، بلکه در همان ابتدا،‌ بارها وجود اختلال یا کاهش سرعت در اینترنت را منکر شد و بعدتر نیز از زیر بار مسئولیت فیلترینگ پلتفرم‌های مختلف مثل اینستاگرام و خدمات گوگل شانه خالی کرد. به عنوان نمونه، محمود لیائی، معاون وزیر ارتباطات و مدیرعامل شرکت پست چند روز بعد از فیلترینگ اینستاگرام گفت: «من به مردمی که اعتراض می‌کردند، گفتم خودتان باید به فکر می‌بودید و از ابتدا از ابزاری نظیر اینستاگرام استفاده نمی‌کردید.»

آنچه بعد از اعتراضات بر سر اینترنت آمد، به روایت بسیاری از کارشناسان حوزه دسترسی اینترنت یکی از سخت‌ترین محدودیت‌های اینترنتی سال‌های گذشته بود.  سایت کلودفلر وضعیت اینترنت ایران در این چند وقت را به «حکومت نظامی اینترنتی» تشبیه کرده و کسب‌وکارهای اینترنتی در ایران نیز روزگار پر تلاطمی را سپری می‌کنند. این گزارش روایت بخشی از همین رویدادهایی است که از آغاز اعتراضات بر سر اینترنت ایران و کاربرانش آمده است.

چرا کسب‌وکارهای اینترنتی شرایط بدتری را تجربه می‌کنند؟

بخشی از این مشکلات در گذشته هم وجود داشته‌ و باعث دردسرهایی برای کسب و کارها و مخاطبان آنها شده بودند. تاثیر روانی ناشی از اجرای طرح صیانت،‌قطعی‌ یا اختلال‌های چند ساعته اینترنت به دلایلی مثل آتش‌سوزی حوضچه مخابراتی یا یکی از ساختمان‌های مخابرات تهران از پدیده‌هایی است که پیش از آغاز اعتراضات در ایران هم باعث نارضایتی کسب و کارها و آسیب به آنها شده بود. این‌بار اما کسب و کارها و مردم از چند سو با مشکل مواجه شده‌اند. از طرفی، اختلال و قطعی‌های پیاپی اینترنت دسترسی‌ها را کاهش داده و از طرفی دیگر، دعوت به اعتصابات سراسری، فضای روانی جامعه و برخورد امنیتی با فعالان حوزه کسب و کار اینترنتی  باعث شده تا چراغ استارتاپ‌ها در ایران کم‌سوتر از گذشته باشد.

حجم آسیب وارد شده به کسب‌وکارهای اینترنتی چقدر است؟

هشتاد و هشتمین گزارش اقتصادی «شاپرک» (شرکت شبکه پرداخت الکترونیکی پرداخت کارت)‌ نشان می‌دهد که در مهرماه ۱۴۰۱ یعنی مدت کوتاهی بعد از آغاز اعتراضات در ایران،‌ تعداد تراکنش‌های مربوط به شرکت‌هایی که از این سامانه برای انجام معاملات‌شان استفاده می‌کرده‌اند، بیشتر از ۱۸ و نیم درصد در هر ابزار پرداخت نسبت به ماه شهریور ۱۴۰۱ کاهش داشته است.

این روند در ماه پیش از آن هم کاهشی بوده است. به طوری که حجم تراکنش‌های اینترنتی شاپرک نسبت به تراکنش‌های مربوط به دستگاه‌های کارت‌خوان در تابستان ۱۴۰۱ حدود ۷ درصد بوده که در مهرماه به کمتر از ۴ و نیم درصد رسیده است.

گزارش شاپرک اولین گزارش رسمی است که کاهش فعالیت کسب و کارهای اینترنتی در ایران، بعد از اعتراضات را تایید می‌کند. شاپرک شبکه‌ای است که برای ساماندهی سامانه‌های پرداختی با مشارکت بانک‌های ایران تاسیس شده و عهده‌دار «وظیفه حاکمیتی و نظارتی بانک مرکزی در زمینه استاندارد سازی، توزیع مناسب و نظارت بر مبادلات ایران در مراکز فروش کالا و خدمات» را برعهده دارد. گزارش شاپرک به دلیل نقشی که در حوزه حاکمیتی در ایران برعهده دارد، دارای اهمیت بالایی است.

در یکی از تازه‌ترین اظهارنظرها در این باره، فرزین فردیس، رییس کمیسیون اقتصاد و تحول دیجیتال اتاق بازرگانی تهران گفته، محدودیت‌های اینترنتی اخیر حدود ۳۰ تا ۳۵ هزار میلیارد تومان به حوزه صنعت ارتباطات و فناوری اطلاعات خسارت وارد کرده است.»

در اظهارنظری دیگر، سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران (نصر تهران) نتایج یک نظرسنجی را منتشر کرده که نشان می‌دهد،‌ به دلیل اختلال‌ اینترنت در ایران در دو هفته نخست بعد از شروع اختلال در اینترنت، این شرکت‌ها کاهش فروش شدیدی را تجربه کرده‌اند. بنابر این نظرسنجی که از ۱۰۴ شرکت اینترنتی در ۷ مهرماه ۱۴۰۱ انجام شده، بیش از ۴۱ درصد آنها بین ۲۵ تا ۵۰ درصد درآمد خود را در این مدت از دست داده‌اند و حدود ۴۷ درصد هم بیشتر از ۵۰ درصد کاهش فروش داشته‌اند.

این نظرسنجی همچنین می‌گوید که بیشتر از ۷۰ درصد این شرکت‌ها تا روزانه ۱۰۰ میلیون تومان خسارت دیده‌اند و ۸ درصد‌شان  بالاتر از ۵۰۰ میلیون تومان در روز ضرر کرده‌اند.

باید توجه کرد که در این گزارش،‌ وضعیت کسب و کارهای خانگی و کوچکتر که روی اینستاگرام یا بقیه شبکه‌های اجتماعی فعال هستند، سنجیده نشده است.

آمار دقیقی از تعداد کسب و کارهایی که روی اینستاگرام به فعالیت تجاری مشغول بوده‌اند در دست نیست اما اظهارنظرهایی در این باره وجود دارد.

«درآمد ۱۱ میلیون نفر به اینستاگرام گره خورده است»

به تازگی، مرکز ملی فضای مجازی، گزارشی درباره اندازه بازار اینستاگرام منتشر کرد. این گزارش حجم بازار «اقتصاد دیجیتال شده» با اینستاگرام (شامل صفحات فروش البسه و پوشاک، هنرهای تجسمی و دستی، لوازم آرایشی و بهداشتی، زیورآلات، خدمات آموزشی و …) را  ۲۵ هزار میلیارد تومان در سال برآورد می‌کند. با اشاره به این‌که حدود ۶ درصد خرید و فروش آنلاین کاربران در اینستاگرام است، به نظر می‌رسد این گزارش تلاش کرده تا حجم بازار را کوچک و غیرقابل اعتنا نشان دهد.

با وجود این، سیدحسن هاشمی، رییس سازمان نظام صنفی رایانه‌ای کشور آماری ارایه کرده که نشان‌دهنده حجم بالای کسب و کارهای فعال در اینستاگرام و اهمیت بالای این شبکه اجتماعی در امرار معاش روزانه مردم ایران است. او در این‌باره گفته، «در حوزه اقتصاد دیجیتال و کسب‌وکارهای اینترنتی آمار قطعی و دقیقی وجود ندارد اما برآوردها نشان می‌دهد که به طور مستقیم و غیرمستقیم، درآمد ۱۱ میلیون نفر به اینستاگرام گره خورده است.» سه میلیون کسب و کار «صد در صد آنلاین» را نیز باید به این فهرست افزود.  این کسب‌وکارها بعد از اختلالات اخیر اینترنت و فیلتر شدن اینستاگرام بعد از آغاز اعتراضات در ایران،‌ فروش‌شان «به صفر رسیده است».

گزارش‌های غیررسمی در این باره نشان می‌دهند که تعداد قابل‌توجهی از کسب و کارهای اینترنتی در موافقت با اعتصابات سراسری کارهای آنلاین خود را تعطیل یا تعدیل کرده‌اند. فروشنده‌های لباس، به ویژه روسری و مانتو این اقلام را از فهرست اجناس‌شان خط زده و به ارایه محصولات دیگری می‌پردازند.

برخوردهای امنیتی با چهره‌ها؛ عامل دلسردی اکوسیستم استارتاپی

برخورد امنیتی با چهره‌های شناخته شده و فعالان حوزه اینترنت و کارکنان استارتاپ‌ها یا شرکت‌های حوزه فناوری که به اعتصاب پیوسته بودند، در کنار کاهش سرعت و عدم دسترسی به اینترنت باعث شده بقیه کسب و کارهای اینترنتی هم با محدودیت‌های جدی در فعالیت روبرو باشند.

اولین برخورد بعد از انتشار پیام‌های تسلیت بعضی از شرکت‌های بزرگ استارتاپی به مرگ مهسا امینی دیده شد که، پشتیبانی رسانه‌های نزدیک به حکومت را نیز در پی داشت. با آغاز اعتصابات سراسری در ایران، بخشی از کارمندان فعال در شرکت‌های استارتاپی نیز به این پویش پیوستند اما نیروهای امنیتی با ورود به دفتر مرکزی این شرکت‌ها با چنین فعالیت‌های مدنی مقابله کردند. بعدتر و به مرور، چهره‌های فعال و تاثیرگذار حوزه فناوری نیز بازداشت یا با برخوردهای امنیتی مواجه شدند. برخی از این افراد به طور کلی از هرگونه فعالیت در شبکه‌های اجتماعی منع شده‌اند و گروهی دیگر نیز وادار به حذف توییت‌ها و پیام‌هایشان شده‌اند. بعضی نیز بدون اشاره مستقیم به این فشارها از پایان فعالیت‌شان در شبکه‌های اجتماعی نوشته‌اند.

شیوه و دلیل احضار افراد توسط نیروهای امنیتی بدون توجه به وضعیت و میزان فعالیت یا مخالفت آنها با حاکمیت صورت می‌گیرد. به عنوان نمونه،‌ وحید رجبلو، بنیان‌گذار استارتاپ توانیتو از کسانی بود که بدون توجه به وضعیت جسمی‌اش به یکی از نهادهای امنیتی احضار شده بود.

به دلیل شرایط خاص امنیتی ایران و احتمال وجود خطر، امکان گفت وگوی مستقیم با فعالان حوزه استارتاپ در ایران وجود ندارد اما آن‌چه واضح است این‌که، اینترنت ایران و کسب‌وکارهایی که روی آن بنا شده‌اند، ساختار شکننده‌ای پیدا کرده‌اند.

آیا اینترانت ملی جای اینترنت آزاد را می‌گیرد؟

اینترنت ملی یک طرح حکومتی است که فارغ از طیف سیاسی دولتی که سرکار آمده، در حال پیشرفت است. سیاستمداران نیز - به خصوص از دوران تسلط محمدجواد آذری‌جهرمی در وزارت ارتباطات به بعد- همیشه مردم را به بهانه‌های مختلف به حضور در این شبکه و پلتفرم‌های وابسته به آن تشویق می‌کردند. در دولت جدید نیز همواره بر پیشرفت این شبکه تاکید می‌شود. عیسی زارع‌پور،‌ وزیر ارتباطات دولت سیزدهم حتی در گزارش‌های جدیدش به گسترش دسترسی به «شبکه ملی اطلاعات» اشاره می‌کند؛ نه اینترنت. او اخیرا درباره برنامه‌های دولت برای مهاجرت کسب‌وکارها به پلتفرم‌های داخلی نیز صحبت کرده بود. با وجود پیشرفت قابل‌ملاحظه شبکه ملی اطلاعات در دولت جدید هنوز هم بسیاری از پلتفرم‌ها نمی‌توانند به نیاز داخلی پاسخگو باشند. از جمله، پیام‌رسان ایتا مدت کوتاهی بعد از موج جدید فیلترینگ در اوایل مهرماه امسال اعلام کرد که نمی‌تواند پذیرای کاربر جدید باشد. در عین‌حال، کار کردن بسیاری از پلتفرم‌ها بدون اتصال به برنامه‌های استاندارد جهانی - مثل نقشه گوگل- عملا امکان‌پذیر نیست. تجربه چندبار قطعی اینترنت در سال‌های گذشته این ناتوانی را در عمل ثابت کرده است.

هرچند شبکه ملی اطلاعات و در کنار آن، امکان شنود و کنترل دسترسی به اطلاعات شهروندان (از طریق طرح‌هایی مثل صیانت)‌ برنامه‌ای حیثیتی برای حکومت است اما هنوز جمهوری اسلامی نتوانسته به طور کامل به چنین هدفی برسد.