مهاجرت افغان ها به ایران

چندی قبل احمد حسینی، مدیر کل اداره امور اتباع و مهاجرین خارجی در وزارت کشور ایران، اعلام کرد که طبق آمارهای رسمی بیش از 800 هزار تبعه افغان در ایران زاده شده اند.

این آمار نشان می دهد مهاجرت افغانها به ایران سابقه ای طولانی دارد و به گفته مقامات دولتی در برخی موارد دو نسل از آنها در ایران زندگی می کنند و شماری از آنانی که در ایران متولد شده اند اکنون در این کشور ازدواج کرده و صاحب فرزند نیز شده اند.

مخالفت ایران با اشغال افغانستان توسط شوروی، شباهت های فرهنگی میان دو کشور و وضعیت سیاسی و اقتصادی خاص ایران باعث شد تا شمار زیادی از افغانهای آواره، ایران را به عنوان خانه تازه خود انتخاب کنند و در طول سال هایی که کشورشان وضعیت نابسامانی داشت در آنجا بمانند.

بدين ترتيب شماری از افغانها نزدیک به بیست و پنج سال از عمرشان را به عنوان یک آواره یا مهاجر در وضعیتی خاص در ایران گذرانده اند.

بحران 1357 مبدا مهاجرت وسیع افغانها به ایران

بنا به گفته یکی از مقامات مسئول در اداره امور اتباع و مهاجرین خارجی وابسته به وزارت کشور ایران، شمار افغان هایی که به ایران مهاجرت کرده اند زمانی به حدود سه ونیم میلیون نفر رسيد که پس از سرنگونی دولت کمونیستی در افغانستان، صدها هزار نفر از آنها بازگشتند.

اما آغاز دور جدیدی از درگيری ها در دوران حکومت مجاهدین نه تنها باعث مهاجرت مجدد افغان ها شد بلکه شمار قابل توجهی از مردم شهر کابل که در دوره های گذشته همچنان در وطن باقی مانده بودند نيز وادار شدند افغانستان را ترک کنند.

این وضعیت با گسترش سیطره طالبان، که همچنان بر اقتدار خشونت آميز خود در شرق و غرب افغانستان می افزود، تشدید شد و مهاجرت ها از افغانستان به کشورهای همسایه، خصوصا ایران، ادامه یافت.

تغییر وضعیت با روی کار آمدن نظامی دیگر

با تمام این اوصاف در دوران حکومت مجاهدین در افغانستان، شمار مهاجرین افغان مقیم ایران به ميزان قبلی نرسید.

تغییر رفتار دولت ایران با مهاجرین افغان از جمله دلايل افت در شمار مهاجرين به اين کشور بود.

در آن دوران قوانین در ایران سخت تر شده بود و به افغان های تازه وارد کارت پناهندگی، که به کارت آبی مشهور بود، داده نمی شد.

دولت ایران - آن طور که قبلا معمول بود - از پذيرش انبوه افغان ها امتناع کرد و این مسئله باعث شد تا عبور غیرقانونی افغان ها از 930 کیلومتر مرز مشترک دو کشور از طريق قاچاق انسان رونق بيشتری پيدا کند.

افغانهایی که به صورت قاچاق وارد خاک ایران شده بودند با کمک برخی احزاب و گروه های افغان مستقر در ایران، مدرک اقامت کوتاه مدت، که به "برگه های تردد" موسوم بود، گرفتند.

پس از پایان مدت اعتبار این برگه ها، آنان مهاجر غیرقانونی قلمداد می شدند و در صورت گرفتار شدن، توسط مامورین انتظامی از ایران اخراج می شدند.

با اینکه در طول تمام این سال ها مکان هایی برای نگهداری برخی آوارگان فاقد مدرک اقامت قانونی بنام "اردوگاه" وجود داشت، اما از سال 1372 این اردوگاه ها برای چند سال متمادی محل سکونت بخش بزرگی از اين مهاجرین شد.

در این میان اردوگاه "عسکر آباد"، "تل سیاه" و "سفید سنگ" در استان خراسان، از مهمترین آنها بوده است.

در این اردوگاه ها با فاقدین مدرک اقامت قانونی غالبا مانند يک مجرم برخورد می شد و حتی در برخی موارد آنها برای ماه ها اجازه نداشتند آزادانه رفت و آمد کنند.

از سوی ديگر، دارندگان مدرک اقامت معتبر نیز با سیاست روشن و مشخص دولت ایران روبرو نبوده اند.

یکی از مشکلات عمده مهاجرین در ایران این بوده که رفتار مقامات دولتی با آنان از استانی به استانی دیگر و از شهری به شهر دیگر تفاوت داشته است.

در سالهای 1373 و 1374 مهاجرین افغان ساکن استان خراسان شاهد برخورد جدی دولت با فاقدین مدرک اقامت و حتی برخی دارندگان مدارک قانونی بود.

حتی بسیاری از افغان هایی که کارت آبی داشتند نیز توسط نيروهای گشتی وابسته به اداره امور اتباع و مهاجرین خارجی دستگير و مدارک اقامتی آنان باطل شد.

به آنان یک فرصت کوتاه داده شد تا خاک ایران را ترک کنند و این درحالی بود که افغانستان همچنان درگیر جنگهای داخلی میان گروههای رقیب مجاهدین بود.

برخی از مهاجرین بعد از دریافت اخطاریه های متعدد مبنی بر ترک اجباری خاک ایران، شهرهای استان خراسان را به مقصد استان ها و شهرهای دیگر ایران که در آنها از رفتارهای سخت گیرانه اداره اموراتباع و مهاجرین اثری نبود، ترک کردند.

اما برای افغان ها وضعيت در سایر نقاط نیز کاملا امن و آرام نبود و آنها با سخت گیری های مامورين انتظامی آشنا بودند.

در این مدت بسیاری از افغان ها و حتی برخی نویسندگان و اهل فرهنگ افغان نیز به دست نیروهای انتظامی گرفتار شدند و مدتی به اردوگاههای متجاوزین مرزی منتقل شدند.

اگرچه در این مقطع زندگی افغان ها در ایران با مشکلات خاص خود مواجه بود ولی شرایط نامساعد افغانستان و همچنین حضور شمار زیادی از افغان ها در ایران باعث شد حتی آن عده ای که از مرزها طرد شده بودند سعی کنند دوباره وارد ايران شوند.

آنان بعد از رسیدن به مرز افغانستان بدون کوچکترین تاملی به قاچاقچيان انسان مراجعه می کردند و بعد از مدتی کوتاه باز می گشتند.

سامان یافتن افغان ها براساس طرح جدید

مقامات دولتی ایران تا آن زمان نتوانسته بودند یک سیاست روشن را با توجه به آمار و ارقام صحيح در مورد صدها هزار مهاجر افغان ساکن ایران اتخاذ و بر اساس آن اقدام کنند.

نبود سیاست واحد و ملاک قرار گرفتن سلیقه های شخصی از دلایلی بود که رفتار نسبت به مهاجرین در ايران از شهری به شهر دیگر متفاوت بود.

سرانجام در اواخر سال 1379 و در اوایل سال 1380 طرحی در اداره امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور تدوین شد و بر اساس آن اولين اقدامی که شد آمارگیری از تعداد اتباع بیگانه در ایران بود.

در این آمارها مشخص شد که بیش از دو میلیون و پانصد هزار افغان در سراسر ایران زندگی می کنند و به آنها کارتهای جدیدی داده شد.

در این طرح، که به ساماندهی اتباع بیگانه موسوم بود، اطلاعات کاملی از وضعیت مهاجرین افغان، شرایط اقتصادی و شغلی آنان و همچنین آمار پراکندگی آنان در شهرهای مختلف ایران تهیه شد.

استان خراسان با بالغ بر 400 هزار مهاجر افغان در رده نخست استان های مهاجرنشین ایران قرار گرفت و مشخص شد که بيشتر آنان در ایران به مشاغل شاق بخصوص ساختمان سازی و کشاورزی سرگرم بوده اند.

تحول در افغانستان و تغییر در وضعیت مهاجرین

شاید ویران شدن برجهای دوقلو در نیویورک در حملات 11 سپتامبر 2001 به آمريکا، بیش از آنکه زندگی آمریکایی ها را متاثر کند، بر وضعیت افغان ها تاثير داشت.

در مدتی کوتاه پس از رخداد اين حملات نظام طالبان فروپاشید و تحولات جدید با امید به تشکيل دولتی قانونمند، اقتصادی شکوفا و امنیتی پایدار با حمایت جامعه جهانی آغاز شد.

دولت ایران ضمن اعلام حمایت از روند جدید در افغانستان اعلام کرد که دیگر زمان حضور و پناهگزینی آوارگان افغان در ایران پایان یافته است و آنان باید به فکر بازگشت باشند.

در فرودین (حمل) سال 1381 قرادادی یک ساله و سه جانبه میان دولت های ایران و افغانستان از يک سو و سازمان ملل متحد از سوی ديگر به امضا رسید و بر اساس آن قرار شد بیش از نیم میلیون افغان به وطنشان بازگردند.

این قرارداد دو سال دیگر نیز تمدید شد و در عرض دو سال نزدیک به یک میلیون افغان بر اساس طرح سه جانبه و با حمایت کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان به وطن خود بازگشتند.

در سال 1382 و همين طور در فروردین (حمل) سال 1383 مقامات وزارت کشور ایران درباره وضعیت مهاجرین افغان بارها ابراز نظر کردند و سر انجام پایان سال 1383 را به عنوان آخرین سال حضور افغان ها به عنوان مهاجر در ایران اعلام کردند.

گرچه قبل از آن نیز مقامات رسمی تاکید کرده بودند که افغان ها دیگر وضعیت یک پناهنده را در ایران ندارند و ایران خود را ملزم نمی داند متناسب با شرایط جدید افغانستان قوانین بین المللی مربوط به پناهندگان را در باره آنان رعایت کند.