रासपुतिन : ज्याने भविष्यवाणी केलेली की, माझ्या मृत्यूनंतर रशियात झारशाहीचा अस्त होईल

रशियाच्या सम्राज्ञीबरोबर त्याचे शारीरिक संबंध होते, तो मृत्यूनंतरही परतून आला होता, त्याच्याकडे काळ्या जादूची शक्ती होती, रशियावर तोच गुप्तपणे राज्य करत होता...

अशा एक ना अनेक गूढ, रहस्य, मिथकं आणि काही अफवा असलेल्या कहाण्या त्याच्याबद्दल आजही सांगितल्या जातात. त्याच्या मृत्यूच्या 100 वर्षांनंतरही तो आज एक कोडं आहे. त्याचं नाव आहे ग्रिगोरी रासपुतिन.

काही इतिहाकारांसाठी रासपुतिन खलनायक किंवा सैतान आहे, झारच्या दरबाऱ्यांसाठी तो रशियान साम्राज्यावरचा काळा डाग होता, तर काही लोकांसाठी तो आजही एक महान संत आहे. पण रशियाच्या शेवटच्या झारची बायको झरिना अॅलेक्झांड्रासाठी तो तेव्हा कुठल्याही प्रेषितापेक्षा कमी नव्हता.

रशियाचा शेवटचा सम्राट झार नोकोलस द्वितीय आणि झरिना अॅलेक्झांड्रा साम्राज्याला वारस मिळवण्यासाठी धडपडत होते. सलग चार मुली झाल्यामुळे सम्राज्ञी अॅलेक्झांड्रा यांच्या पाचव्या प्रेग्नेन्सिमधून रोमानोव्ह (रशियाचं राजघराणं) कुटुंबियांना खूप आशा होती. मुलगा व्हावा म्हणून त्यांनी अनेक धार्मिक अनुष्ठानंसुद्धा केली होती. शाही दांपत्याच्या संभोगाचे मुहूर्तसुद्धा साधण्यात आले होते.

त्याचं योग्य फळ झार आणि झरिनाला मिळालं. 25 ऑगस्ट 1904 ला त्यांना मुलगा झाला. अखेर रशियाच्या भल्यामोठ्या साम्राज्याला वारस मिळाल्याचा आनंद सर्वदूर पसरला. त्याचं नाव अॅलेक्सी ठेवण्यात आलं.

पण, झार आणि झरिनाचा हा आनंद काही काळच टिकला. कारण त्यांच्या मुलाला हिमोफेलिया असल्याचं उघड झालं. हिमोफेलिया म्हणजे असा आजार ज्यामध्ये एखादी जखम झाली किंवा खरचटलं तरी त्यातून येणारं रक्त थांबतच नाही. जखमेवरचं रक्त गोठण्याची नौसर्गिक क्रिया असा आजार असलेल्या व्यक्तीच्या शरीरात होतच नाही. महत्त्वाचं म्हणजे त्याकाळात या आजारावर कुठलंही औषध उपलब्ध नव्हतं. अशाप्रकारचा आजार असलेली मुलं त्याकाळी साधारण वयाच्या 13 वर्षांपर्यंतच जगत.

अॅलेक्सीच्या आजाराची चिंता तेव्हा जास्त वाढली जेव्हा रोमानोव्ह घराण्याचे राजगुरू डॉ. फिलिप्स यांचा मृत्यू झाला. मुलाच्या अशा स्थितीबद्दल झरिनानं स्वतःला दोष देणं सुरू केलं होतं. नेमकं काय करावं हे कुणालाच कळत नव्हतं. त्यांना एका धर्मगुरूची गरज होती जो त्याच्या प्रार्थना आणि दैवीशक्तीनं त्यांच्या मुलाचा आजार दूर करू शकेल.

...आणि याच प्रसंगात झार आणि झरिनाच्या आयुष्यात रासपुतिन नावाच्या माणसाची एन्ट्री झाली. ज्याने भविष्यवाणी केली होती की 'त्याच्या मृत्यूबरोबरच रशियात झारशाहीचा अस्त होईल.'

रासपुतिन तेव्हा एक संत, भविष्यवेत्ता, लोकांचं आजारपण दूर करणारा आणि दैवीशक्ती प्राप्त असलेला पुरूष म्हणून सर्वत्र प्रसिद्ध पावत होता.

जेरूसलेम, ग्रीस आणि इतर तीर्थक्षेत्रांची यात्रा करून तो सेंट पिटर्सबर्गमध्ये स्थिरावला होता. तिथं त्याने स्वतःला संत म्हणून घोषित केलं होतं.

तिर्थयात्रेदरम्यानच रासपुतिन वाचायला आणि लिहायला शिकला. माणसं आणि त्यांची विचार करण्याची क्षमता कशी काम करते याचा त्याने अभ्यास केला. त्यातूनच तो लोकांना संमोहित कसं करायचं हेसुद्धा शिकला.

तंत्रविद्येने आजारपण दूर करण्याच्या ख्यातीमुळे अनेक श्रीमंत आणि उच्चभ्रू लोक रासपुतिनकडून भविष्य जाणून घेण्यासाठी आणि दैवी आशिर्वाद मिळवण्यासाठी येत होते.

एका रॉयल पार्टीत रोमानोव्ह राजघराण्यातल्या दोन महिलांनी रासपुतिनची ओळख झार आणि झरिनांशी करून दिली. झरिना अॅलेक्सँड्रा यांनी रासपुतिनबाबत बरंच ऐकलं तर होतं.

झार आणि झरीना बरोबर झालेल्या या पहिल्याच भेटीत त्यांच्यात तब्बल 3 तास चर्चा झाली. रासपुतिन यांनी रोमानोव्ह दांपत्यावर तेव्हा चांगलीच छाप पाडली होती. त्यातूनच हा माणूस आपल्या उपयोगी येऊ शकतो असा अंदाज झरीनाला आला होता. पण या सर्बियन माणसावर विश्वास ठेवावा का? असा प्रश्नही त्यांच्या मनाला शिवून गेला.

पण पुढच्या काही दिवसांमध्ये राजकुमार अॅलेक्सी पुन्हा एकदा आजारी पडला आणि त्याच्या उपचारासाठी रासपुतिनला पाचारण करण्याशिवाय कुठलाच पर्याय झार आणि झरिना समोर नव्हता.

शेवटी रासपुतिनला पॅलेसमध्ये पाचारण करण्यात आलं. आजारी अॅलेक्सीला तपासताना त्याच्या खोलीत कुणीही उपस्थित राहू नये अशी अट त्याने घातली. सर्व डॉक्टर्सना अॅलेक्सीच्या खोलीतून बाहेर जाण्यास सांगितलं.

त्यानंतर रासपुतिनने प्रार्थना केली आणि आश्चर्यकारतरित्या अॅलेक्सीच्या तब्येतीत सुधारणा झाली. पण, मुलगा बरा झाल्यामुळे झार आणि विशेषतः झरीनाचा त्याच्यावर विश्वास बसला.

त्यातच "मी जर अॅलेक्सीवर उपचार करणं आणि त्याच्यासाठी प्रार्थना करणं बंद केलं तर तो सहा महिन्यांमध्ये मरेल," असं भविष्य त्याने सांगितलं. मुलाच्या आजारपणामुळे आधीच चिंतेत असलेल्या झारला हे ऐकून आणखी चिंता वाटली.

त्याने रासपुतिनला त्याच्या मुलावर उपचार आणि त्याच्यासाठी प्रार्थना करण्याची विनंती केली. आता रासपुतनिला झारच्या दरबारात, राजवाड्यात सहज प्रवेश मिळाला होता. दरआठवड्याला त्याने राजवाड्यात जायला सुरूवात केली.

झार आणि झरिनानेसुद्धा त्याच्याकडून उपचार आणि स्वतःसाठी प्रार्थना करवून घेण्यास सुरुवात केली. त्यांच्या समस्यांवरील तोडग्यांसाठी त्यांनी रासपुतिनशी सल्लामसलत करण्यास सुरुवात केली.

काही इतिहासकारांच्या मते, रासपुतिनने त्यावेळी औषध म्हणून झारला अफू आणि इतर मादक पदार्थ्यांच्या मात्रा दिल्या. त्यातून झारला त्याचं व्यसन जडलं आणि तो त्यासाठी रासपुतिनवर अवलंबून राहायला लागला.

रासपुतिनने झार आणि झरिनाशी स्वतःचं नातं जोडून घेतलं. त्यांना त्याने पप्पा आणि मम्मी म्हणून हाक मारायला सुरूवात केली. असं करून त्याने राजघराण्यातल्या मुलांमध्ये सहज प्रवेश मिळवला होता आणि मैत्रीसुद्धा केली होती.

एकिकडे झारच्या दरबारात रासपुतिनचं वजन वाढत होतं आणि दुसरीकडे त्याच्या काही काळ्या बाजू सुद्धा पुढे येत होत्या. रासपुतिनने राजघराण्यातल्या महिलांचं लैंगिक शोषण केल्याचे आरोप झाले.

पण झार आणि झरीरानं मात्र हे आरोप अमान्य केले आणि ज्यांनी आरोप केले त्यांनाच नोकरीवरून काढून टाकलं आणि दूर सर्बियाला त्यांची रवानगी केली.

त्याच्यावरच्या लैंगिक छळाच्या आरोपांच्या बातम्य वृत्तपत्रात छापूनसुद्धा आल्या. एवढे गंभीर आरोप छापून आल्यानंतरही सेंट पिटर्सबर्गमधल्या उच्चभ्रू महिलांमध्ये रासपुतिनची लोकप्रियता वाढतच होती.

त्याच्या अपार्टमेंटमध्ये त्याला भेटण्यासाठी, भविष्य जाणून घेण्यासाठी, आशिर्वाद घेण्यासाठी महिलांची गर्दी होत होती. पण तो अनेकदा आंघोळ आणि दातही घासत नसे.

एका महिलेनं तर तिचं घरदार आणि मुलंबाळं सोडून रासपुतिनच्या चरणी सर्वस्व अर्पण केलं होतं. ऑल्गा लॉक्टिना नावाच्या या महिलेनं लोकांना रासपुतिन देवाचा अवतार असल्याचं सांगायला सुरूवात केली.

दैवीपुरूष मानून महिला त्याच्यासाठी गोडधोड पदार्थ आणायला लागल्या. त्याच्यासाठी सर्व काही करायला तयार व्हायला लागल्या. त्यातल्या अनेक जणी त्याच्याशी सेक्ससुद्धा करायला तयार होत्या. अनेकींनी केलासुद्धा.

पण सर्वच महिला काही कामुक भावनेनं त्याच्याकडे येत नव्हत्या. त्यामुळे काही महिलांनी मात्र रासपुतिनच्या वागण्याची पोलिसात तक्रारसुद्धा केली. त्याची चौकशीसुद्धा झाली.

त्यात रासपुतिन महिलांचा लैंगिक आणि शारीरिक छळ करत असल्याचं समोर आलं. सेंट पिटर्सबर्गच्या चर्चमधल्या पाद्रींनी रासपुतिनला याबाबत जाब विचारला. रासपुतिनला सेंट पिटर्सबर्गमध्ये प्रस्थापित करण्यात या पाद्रींचा मोठा वाटा होता. आता मात्र त्यांनी त्याच्याविरोधात आघाडी उघडली होती. पाद्रींनी त्याला ख्रिश्चन धर्मविरोधी ठरवलं.

त्याच्या या कृत्यांचा रिपोर्ट झारपर्यंत गेला. गुप्त पोलिसांकडून त्याच्यावर पाळत ठेवली गेली. चौकशीतून भयंकर सत्य पुढे आल्यानंतर मात्र झारनं रासपुतिनला त्याच्या दरबारापासून दूर केलं. शेवटी या सर्व गोष्टींपासून दूर सर्बियामधल्या आपल्या मूळ गावी रासपुतिन निघून गेला.

पण, तिथं एका महिलेने रासपुतिनवर चाकूने हल्ला केला. त्यात तो बचावला, पण त्याला रुग्णालयात दाखल व्हावं लागलं. त्याच दिवशी ऑस्ट्रियाचा राजकुमार फ्रान्स फर्डिनंडची हत्या झाली आणि युरोपात पहिलं महायुद्ध पेटलं.

महायुद्ध पेटल्याचं वृत्त कळताच रासपुतिनने झारला पत्र लिहून युद्धात न उतरण्याचं आवाहन केलं. पण, त्याकडे झारनं साफ दुर्लक्ष केलं.

सुरूवातीपासूनच सत्तेवर कमकुवत पकड असलेल्या झारला या युद्धामुळे कधी नव्हे ते लोकांचा पाठिंबा मिळत होता आणि ही सुवर्ण संधी त्याला गमावायची नव्हती.

त्याने युद्धात उतरण्याचा निर्णय घेतला. रशियन राष्ट्रवादासाठी लोकांनी त्याला भरभरून पाठिंबा दिला. झरिनाच्या हातात राज्यकारभार सोपवून झार स्वतः युद्ध मोहिमेवर गेला.

सत्तेची सर्व सूत्रं झरिनाच्या हातात येताच रासपुतिनची पुन्हा एकदा मॉस्कोच्या राजवाड्यात एन्ट्री झाली. आता तो पूर्वीपेक्षा जास्त पॉवरफुल झाला होता. तो आता झरिनाचा राईट हँड झाला होता.

मुलाच्या उपाचारासाठी तिला त्याची गरज होती, पण त्याहीपेक्षा राज्यकारभार हाकताना येणारा शीण कमी करण्यासाठी तिला आध्यात्मिक उपदेशाचीसुद्धा गरज होती.

त्याताच फायदा घेत रासपुतिनने झरिनाच्या निर्णयांवर प्रभाव टाकायला सुरूवात केली. त्याच्या सल्ल्याने झरिनाने अनेक मंत्र्यांना आणि दरबाऱ्यांना बदललं. त्यांच्या जागी कमी अनुभवी आणि नवख्या लोकांना आणलं.

रासपुतिनकडे कुठलंही राजकीय शिक्षण नव्हतं किंवा राज्यकारभाराचा कुठलाही अनुभव नव्हता तरी तो हे सगळं करत होता, असं अनेक इतिहासकारांचं म्हणणं आहे.

युद्धामुळे रशियात गरिबी, बेरोजगारी आणि उपासमार वाढली होती. त्यातच अननुभवी प्रशासन आणि त्यांच्या चुकीच्या निर्णयामुळे भरच पडली होती. शिवाय युद्धातही रशियाची हार होत होती. अशात लोकांचा रोष वाढला होता. खासकरून लोक झारशाहीच्या विरोधात जायला लागले.

या सगळयाला रासपुतिन जबाबदार असल्याचं जनतेला वाटू लागलं. खासकरून झारच्या दरबारातले आणि रशियातल्या ड्युमामध्ये (रशियाची संसद) असलेले राजघराण्यातले काही प्रतिनिधी रासपुतिन आणि त्याच्या चुकीच्या सल्ल्यांच्याविरोधात होते. रासपुतिनचा काटा काढायलाच पाहिजे या निष्कर्षापर्यंत अनेकजण आले होते.

त्याची कुणकुण लागताच "तुझ्या नात्यातल्या एकाजरी माणसानं मला जीवे मारलं तर रोमानोव्ह घराण्याचं रशियावरचं वर्चस्व 2 वर्षांच्या आत संपुष्टात येईल आणि रशियन लोकच तुमच्या जिवावर उठतील," असा भाकितवजा श्राप रासपुतिनने झरिनाला दिला.

शेवटी रशियातली राजेशाही टिकवायची असेल तर रासपुतिनला मारायलाच हवं असं दरबारातल्या अनेकांना वाटलं. झारच्या पुतणीच्या नवरा म्हणजेच झारचा जावयी फिलिक्स युसुपोव्हचं याबाबत ठाम मत झालं होतं.

त्याने त्याच्या घरी एक पार्टी आयोजित केली. या पार्टीला रासपुतिनला बोलावण्यात आलं. अर्थात त्या कटात सामिल असलेल्या इतरांनासुद्धा आमंत्रण देण्यात आलं होतं.

फिलिक्स युसुपोव्हच्या वाड्यातल्या तळघरात ही पार्टी आयोजित करण्यात आली होती. या पार्टीत फिलिक्स युसुपोव्हने रासपुतिनला कपाळावर गोळी मारली.

हे सर्व 30 डिसेंबर 1916 च्या रात्री घडत होतं. इथं तारीख सांगण्याचं कारण म्हणजे तुमच्या लक्षात येईल की या काळात रशियात किती कडक हिवाळा असतो ते.

असं सांगितलं जातं की कपाळावर गोळी लागल्यानंतरही रासपुतिन जिवंत होता. म्हणून त्याला या कडक हिवाळ्यात नदीमध्ये फेकून देण्यात आलं. जेणेकरून गोठलेल्या नदीत थंडीनं त्याचा जीव जावा.

पण तो तिथंसुद्धा जिवंत होता, असा दावा नंतर करण्यात आला. अफवा पसरवण्यात आल्या. रासपुतिन पुन्हा जिवंत होऊन परत येईल असं वाटल्यामुळे त्याचे अवशेष जाळण्यात आले.

रासपुतिनच्या मृत्यूनंतर मात्र त्याची भविष्यवाणी खरी ठरली. त्याच्या मृत्यूच्या 2 वर्षांच्या आतच रशियात बोल्शेव्हिक क्रांती झाली आणि रशियन लोकांनी झारशाही उलटवून टाकली. (अर्थात रशियात त्याकाळी सुरू असलेल्या समांतर घटनांचा मागोवा घेतला तर असं काही घडू शकतं याचा अंदाज राजकीय विश्लेषकांना बांधता आलाच असता.)

17 जुलै 1918 ला बोल्शेव्हिकांनी रशियाचा शेवटचा सम्राट झार नोकोलस द्वितीय, शेवटची झरिना अॅलेक्सँड्रा यांच्यासह राजकुमार अॅलेक्सी आणि चार राजकुमाऱ्यांना एका ओळीत उभं करून त्यांच्यावर गोळ्या झाडल्या आणि रशियातलं रोमानोव्ह राजघराण्याचं अस्तित्व संपुष्टात आलं.

या समयी राजकुमार अॅऍलेक्सीचं वय होतं अवघं 13 वर्षं आणि त्याकाळी हिमोफेलिया झालेली मुलं साधारण 13 वर्षंच जगत होती.

ग्रिगोरी रासपुतिन कोण होता?

सर्बियातल्या पॉक्रोस्कोया गावात त्याचा जन्म झाला होता. त्याचे आई-वडिल शेतमजूर होते. लग्नानंतर रासपुतिनने संन्यासी होण्याचा निर्णय घेतला. त्यावेळी त्याला 4 मुलं होती.

संन्यासी होण्याआधी रासपुतिनवर सर्बियातल्या किलिस्ट धर्माचा प्रभाव होता.

असं सांगितलं जातं की, किलिस्ट धर्म प्रत्येक वाईट गोष्टीतूनच समाधान मिळतं असं मानणारा होता. सर्बियाच्या जंगलात त्यांचे गुप्त विधी चालत आणि त्यानंतर त्याचं रुपांतर सेक्सपार्टीमध्ये (orgy) होत. प्रत्येक गोष्टीचं समाधान सेक्समध्ये आहे असं मानणाना हा धर्म असल्याचा दावा वेगवेगळ्या ठिकाणी करण्यात आला आहे.

रासपुतिन आणि अफवा

रासपुतिन हयात असताना आणि त्याच्या मृत्यूनंतरही अनेक अफवा पसरल्या होत्या किंवा पसरत असतात.

रशियाच्या सम्राज्ञीबरोबर त्याचे शरीरसंबंध होतो या अफवेत कुठलंही तथ्य नसल्याचं नंतर समोर आलं. त्याबाबत कुठलेही पुरावे कधी समोर आलेले नाहीत.

पण रासपुतिन यांचे अनेक महिलांशी संबंध होते या चर्चेला मात्र त्यांची मुलगी मरिया यांनी पुष्टी दिली आहे.

फिलिक्स युसुपोव्हने त्याच्या पार्टीत रासपुतिनला केक आणि वाईनमधून विष दिलं. पण ते खाऊनसुद्धा त्याचा मृत्यू होत नसल्याचं लक्षात आल्यानंतर फिलिक्सने त्याच्यावर गोळी झाडली, असा दावा करण्यात येतो. पण प्रत्यक्षात एका गोळीतच रासपुतिनचा मृत्यू झाला होता हे चौकशीत समोर आलं आहे. विष प्रयोग झाल्याचं कुठेही स्पष्ट होत नाही.

युसुपोव्ह यांनी गोळी झाडल्यानंतर रासपुतिन जिवंत होता, त्यामुळे त्याला नदीच्या बर्फात फेकून देण्यात आलं. पण तरी तो जिवंत होता, या गोष्टीलाही अफवाच मानलं जातं.

कारण पोस्टमार्टम रिपोर्टमध्ये रासपुतिनचा मृत्यू पोटात गोळी लागून अतिरक्तस्त्रावामुळे झाल्याचं लिहिण्यात आलंय. तसंच त्याचा मृत्यू नदीच्या बर्फात फेकण्याआधीच झाला होता हेसुद्धा त्यातून स्पष्ट होतंय.

फिलिक्स युसुपोव्ह यांनी त्यांची पत्नी इरीना यांना तुम्हाला भेटायचं आहे, असं सांगून रासपुतिनला घरी बोलावलं होतं, असं नंतर या कटात सामिल असलेल्या एकानं नंतर सांगितलं होतं. पण प्रत्यक्षात ही घटना घडली तेव्हा इरीना मात्र क्रायमियात होत्या, असा दावा केला जातो. त्याबद्दलही अनेक मतमतांतरं आहेत.

रासपुतिनची मुलगी मरिया यांच्या दाव्यानुसार, रशियाच्या तेव्हाच्या गृहमंत्र्यांनी रासपुतिनला त्याच्या हत्येचा कट शिजत असल्याची कल्पना दिली होती. "पण, आता याला फार उशीर झाला आहे," असं उत्तर रासपुतिनने दिलं होतं.

आपली हत्या होऊ शकते, लोक आपल्या विरोधात आहेत याची माहिती असूनसुद्धा रासपुतिन लोकांमध्ये का मिसळत होता, या प्रश्नाचं उत्तर मात्र कुठेच मिळत नाही.

पण रासपुतिन अनेक अफवांचे बळी ठरले होते, असा दावा त्याचं चरित्र लिहिणारे अमेरिकनं लेखक डगलस स्मिथ करतात.

बीबीसीच्या एका पॉडकास्टमध्ये त्यांनी रासपुतिन यांच्याबाबत ठरवून अफवा पसरवल्या जात होत्या असं म्हटंलय.

त्याचं एक उदाहरण ते सांगतात, "रासपुतिन मॉस्कोतल्या एका बारमध्ये खूप दारू प्यायले. झिंगत त्यांना तिथल्या महिलांशी गैरवर्तन केलं आणि आपली पॅन्ट उघडून नाचू लागले आणि रशियाची महाराणी याचीच दिवानी आहे, असं बोलू लागले. अशी अफवा रासपुतिन यांच्याबाबत सतत पसरवली जाते.

पण प्रत्यक्षात रशियाच्या तत्कालिन गृहमंत्र्यांच्या आदेशावर पोलिसांनी असा खोटा रिपोर्ट तयार केला होता आणि आजही तो रशियाच्या आर्काईव्हमध्ये पाहाता येतो."

तसंच रासपुतिनच्या प्रार्थनांमुळेच राजकुमार अॅलेक्सी बरा झाल्याचा दावा खरा नसल्याचं काही तज्ज्ञांचं म्हणणं आहे. कारण डॉक्टरांनी त्यावेळी अॅलेक्सीला दिलेली काही औषधं त्याला मारक ठरत होती. डॉक्टरांची हीच औषधं रासपुतिनने रोखल्यामुळे तो बरा झाला, असं काही इतिहासकारांचं म्हणणं आहे.

हे वाचलंत का?

(बीबीसी न्यूज मराठीचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी आम्हाला YouTube, Facebook, Instagram आणि Twitter वर नक्की फॉलो करा.

बीबीसी न्यूज मराठीच्या सगळ्या बातम्या तुम्ही Jio TV app वर पाहू शकता.

'सोपी गोष्ट' आणि '3 गोष्टी' हे मराठीतले बातम्यांचे पहिले पॉडकास्ट्स तुम्ही Gaana, Spotify, JioSaavn आणि Apple Podcasts इथे ऐकू शकता.)