महिन्याला लाख रुपये पगार, तरी दहाव्या दिवशीच पाकीट रिकामं होतंय, तुमचंही असंच होतं का?

हैदराबादमध्ये राहणारे संजीव एका अकाऊंटिंग कंपनीत सीनियर मॅनेजर आहेत. त्यांना महिन्याला दीड लाख रुपये पगार मिळतो. एकदा ते कुटुंबासोबत सुपरमार्केटमध्ये गेले.

खरेदी झाली, बिल तयार झालं. पैसे देण्यासाठी पाकीट शोधायला गेले, तर ते सापडलंच नाही! ना पाकीट, ना क्रेडिट कार्ड! त्याचवेळी मागे रांगेत उभ्या असलेल्या लोकांचा संयमही सुटत चाललेला होता.

बिल सुमारे 12 हजार रुपये होतं. स्टोअरमधल्या कर्मचाऱ्याने त्यांना "गुगल पे किंवा फोन पे करू शकता का?" असं विचारलं. त्यावेळी त्यांच्यासमोर काही पर्याय नव्हता.

संजीव हे आपल्या खात्यात उरलेली ती थोडीशी रक्कम देऊन तिथून बाहेर पडले. खरं तर ते पैसे पुढच्या चार दिवसांनी भरायच्या इएमआयसाठी ठेवलेले होते.

ही फक्त संजीव यांची गोष्ट नाही. लाखोंचा पगार मिळत असतानाही, 15 तारखेपर्यंत पाकीट रिकामं होतं, सगळी क्रेडिट कार्डं वापरून संपतात... आणि पुढच्या महिन्याचा पगारही आधीच खर्च होतो.

चांगलं कमवायचं, भरपूर खर्च करायचा, श्रीमंतासारखं दिसायचं, थाटात जगायचं, हीच जीवनशैली झालीय. पण आतून मात्र कर्जाचं ओझं, इएमआयचं टेन्शन आणि बचत शून्य.

ही परिस्थिती आजकाल अनेक शहरी मध्यमवर्गीयांना भेडसावत आहे. तुम्हीही या यादीत आहात का?

कर्ज काढून का होईना, पण थाटमाट हवाच!

आपण किती कमवतोय हे महत्त्वाचं नाही, पण लोकांना आपलं आयुष्य किती झगमगीत, छान वाटतं हेच जास्त महत्त्वाचं आहे. आणि हाच शहरी मध्यमवर्ग माणूस कर्जाच्या जाळ्यात अडकण्यामागचे मुख्य कारण आहे.

एका अर्थानं हे सापळ्यासारखंच आहे.

ब्रँडेड वस्तू, विमानप्रवास, परदेशवारी… हे सगळं आपण स्वतःसाठी कमी आणि इन्स्टाग्राम रील्स किंवा व्हॉट्सअ‍ॅप स्टेटससाठी जास्त खर्च करत आहोत.

अँड्रॉइडचं आयफोन झालं…आणि आयफोनचं आयफोन मॅक्स!

पण जर थोडंसं आजारपण आलं, हॉस्पिटलमध्ये जावं लागलं किंवा आठवडाभर सुट्टी घ्यावी लागली, तर पुढच्या महिन्याचं संपूर्ण बजेट कोलमडून जातं.

आर्थिक शिस्तीतील एक अत्यंत महत्त्वाचं तत्व म्हणजे 'आपत्कालीन निधी'. परंतु, आपल्यापैकी अनेकजण त्यापासून कोसो दूर आहोत.

आरबीआयच्या 2024-25 या वार्षिक अहवालानुसार, जीडीपीच्या तुलनेत आपण फक्त 5.3 टक्के (निव्वळ घरगुती आर्थिक बचत) एवढीच बचत करत आहोत.

कोरोनाकाळात ही बचत 30 टक्क्यांपर्यंत होती.

आर्थिक शिस्त आपल्या जीवनशैलीपासून खूप दूर

आरबीआयने 2025 च्या जानेवारीत प्रसिद्ध केलेल्या आर्थिक स्थिरता अहवालानुसार (फायनान्शियल स्टॅबिलिटी रिपोर्ट)

भारतामध्ये सुमारे 5 ते 10 टक्के मध्यमवर्गीय लोक कर्जबाजारी आहेत. त्यापैकी तब्बल 67 टक्के लोकांनी वैयक्तिक कर्ज (पर्सनल लोन) घेतलं आहे.

या लोकांपैकी काहीजणांकडे क्रेडिट कार्डसुद्धा आहेत.

इतकंच नाही तर, यापैकी काहीजणांकडे मोठ्या रकमेचं (बिग तिकीट) कर्जसुद्धा आहे.

कर्ज घेतलेल्यांपैकी 45 टक्के लोकांची पत (उधारी घेण्याची पात्रता) कमी होत असल्याचं 'कॉफी कॅन इन्व्हेस्टिंग' या पुस्तकाचे सहलेखक आणि इन्व्हेस्टमेंट मॅनेजर सौरभ मुखर्जी यांनी एका मुलाखतीत सांगितलं.

कोव्हिडनंतर कर्ज घेत असलेल्या लोकांपैकी 48 टक्के लोक हे कर्ज संपत्ती निर्माण करण्यासाठी नव्हे, तर दैनंदिन गरजा आणि वस्तू खरेदीसाठी वापरत आहेत, असं सौरभ मुखर्जी यांचं मत आहे.

दोषी कोण आहे?

लाइफस्टाइल इन्फ्लेशन (जीवनशैलीतील महागाई) आपल्यापैकी अनेकांसाठी मोठा शत्रू आहे.

शेजाऱ्यांपेक्षा चांगलं जगायचं, त्यांच्यापेक्षा भारी लाइफस्टाइल दाखवायची – अशीच मानसिकता आपल्यात निर्माण झाली आहे. वर्षातून एकदा किंवा दोनदा तरी ट्रीपला जायचंच, मोठं घर, मोठी गाडी असलीच पाहिजे, हे सगळं आपल्या समाजाकडून येणारं एक मोठं मानसिक दडपण आहे.

ते त्यांनी घेतलं म्हणून आपण घेतो, आपण घेतलं म्हणून दुसरे घेतात… असं करत करत समाज सगळ्यांनाही हळूहळू एका सापळ्यात ढकलतोय. आणि आपणही सहजपणे त्यात अडकतो आणि आर्थिक अडचणीत येतो.

हळूहळू जीवनशैलीत झालेला बदल. पण यामागचं खर्चाचं ओझं लक्षात येतं का?

आपणच आपली लाईफस्टाइल वारंवार 'अपग्रेड' करत चाललो आहोत. पण खरंच त्यामानानं उत्पन्न वाढतं आहे का? की आपल्या सर्कलमधले कुणीतरी केलं म्हणून आपणही तसंच करत आहोत? यावर थोडंसं थांबून विचार करणं गरजेचं आहे.

सोशल मीडिया, इन्फ्लुएन्सर्स, सहकारी अशा आपल्या आजूबाजूच्या लोकांच्या प्रभावाखाली आपण नकळत येत चाललो आहोत.

बाहेरून श्रीमंतासारखा दिसत असलो तरी आतून आर्थिक स्थिती पूर्णपणे कोसळलेली असते.

कर्जाच्या आणि इएमआयच्या ओझ्याखाली दबलेले, रिटायरमेंटसाठी काहीच योजना नाही, आपत्कालीन गरजांसाठी बचत नाही, बँक खात्यांमध्ये शून्य शिल्लक… हीच अनेकांची खरी परिस्थिती आहे.

तुमचं सिबिल स्कोअर पाहून क्रेडसारखे अ‍ॅप्स जे 5-6 लाखांचं प्री-अप्रूव्ह्ड लोन देतात, तीच तुमची खरी किंमत आहे का? की सेव्हिंग्ज खात्यात असलेले 2 लाख रुपये अधिक मोलाचे आहेत? विचार करा... खरी आर्थिक ताकद नेमकी कुठे आहे?

कर्ज घेणं चुकीचं नाही का?

पंधरा वर्षांपूर्वीपर्यंत कर्जाला आपण धोका किंवा संकट म्हणूनच पाहायचो.

पूर्वी कर्ज हे फक्त घर घेण्यासाठी किंवा गाडी खरेदीसाठीच मर्यादित असायचं. पण आता मोबाइल हवा असला, कपडे घ्यायचे असले किंवा सुट्टीसाठी फिरायला जायचं असलं तरी सहज कर्ज मिळतं.

आजकाल आपण 20-30 रुपयांचाही खर्च क्रेडिट कार्डने करत आहोत. म्हणजे अगदी किरकोळ गरजेसाठीसुद्धा कर्ज घेण्यात आपण मागे राहत नाही.

याला आपण 'सोय' म्हणू शकतो, पण खरं सांगायचं तर हा नक्कीच एक सापळा आहे.

आतातरी असं करूया का?

(टीप – ही माहिती फक्त जागरूकतेसाठी दिली आहे. आर्थिक बाबतीत कोणतेही निर्णय घेण्यापूर्वी तज्ज्ञांचा सल्ला घ्या.)

(बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन.)