अमेरिकेने इस्रायलला दिलेली Thaad मिसाईल रोधक यंत्रणा काय आहे? कसा रोखते शत्रूचा हल्ला?

या महिन्याच्या सुरुवातीला इराणने इस्रायलवर क्षेपणास्त्रं डागत हल्ला केला. त्यानंतर आता इस्रायलला त्यांची हवाई हल्ल्यांपासूनची सुरक्षा वाढवण्यासाठी High Altitude Anti - Missile System म्हणजे अधिक उंचीवरून येणारी क्षेपणास्त्रं रोखणारी यंत्रणा आणि त्यासाठीचं लष्करी पथक पुरवणार असल्याचं अमेरिकेने जाहीर केलंय.

अमेरिकेने इस्रायलला दिलेली ही Thaad मिसाईल रोधक यंत्रणा काय आहे? आणि अमेरिकेने ती आता इस्रायलला पुरवण्याचा अर्थ काय?

'इस्रायलच्या रक्षणासाठी टर्मिनल हाय ऑल्टिट्यूड एरिया डिफेन्स (Terminal High-Altitude Area Defence (Thaad) बॅटरी आणि त्याचं काम पाहणारं पथक पाठवण्याचे आदेश अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष जो बायडन यांनी दिले असून Thaad यंत्रणा डिप्लॉय करणं हे इराणच्या भविष्यातल्या बॅलिस्टिक मिसाईल हल्ल्यांपासून इस्रायलच्या आणि तिथे असणाऱ्या अमेरिकन नागरिकांच्या संरक्षणासाठीची कटिबद्धता दर्शवणारं आहे.' असं पेंटागॉनने निवदेनात म्हटलंय.

1 ऑक्टोबरला इराणने इस्रायलवर 200 बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रं डागली होती. यातली बहुतेक आकाशातच नष्ट करण्यात आल्याचं इस्रायली लष्कराने म्हटलं होतं पण त्यातली अनेक मध्य आणि दक्षिण इस्रायलमध्ये पडली.

या हल्ल्याला अजून इस्रायलने प्रत्युत्तर दिलेलं नाही.

इराणचा पाठिंबा असलेल्या हिजबुल्ला संघटनेवर गेल्या काही आठवड्यांमध्ये इस्रायलने मोठे हल्ले केले आहेत. त्यासाठी त्यांनी लेबनॉनच्या दक्षिण आणि पूर्व भागांत आणि बैरूटच्या काही भागांमध्ये भीषण हवाई हल्ले केले.

त्यापूर्वी ऑक्टोबर 2023 पासूनच हिजबुल्लाहनी गाझातल्या पॅलेस्टिनींच्या समर्थनार्थ हल्ले सुरू केल्यानंतर इस्रायल आणि हिजबुल्लाह यांच्यात जवळपास रोजच सीमारेषेवर चकमकी उडत होत्या. गाझामध्ये युद्धबंदी (Ceasefire) झाल्यास आपणही हे हल्ले थांबवू असं हिजबुल्लाहनी म्हटलं होतं. पण अद्याप गाझामध्ये अशी युद्धबंदी घडवून आणण्यासाठीचे प्रयत्न अपयशी ठरले आहेत.

Thaad काय आहे?

या प्रत्येक बॅटरीची किंमत जवळपास एक अब्ज डॉलर्स आहे. Endo Atmospheric Missile म्हणजे पृथ्वीच्या वातावरणाच्या आतून झेप घेणारी क्षेपणास्त्रं आणि Exo Atmospheric Missile म्हणजे वातावरणाच्या बाहेर झेप घेणारी क्षेपणास्त्रं या दोन्हींपासून ही यंत्रणा संरक्षण देते.

Lockheed Martin या एअरोस्पेस आणि डिफेन्स कंपनीने ही यंत्रणा विकसित केली असून लघु, मध्यम आणि दीर्घ पल्ल्यांसाठी ही यंत्रणा प्रभावीपणे संरक्षण देत असल्याचं या कंपनीचं म्हणणं आहे.

ही कंपनी अमेरिकेसाठी सर्वाधिक शस्त्रास्त्रं तयार करते. Raytheon ही एक दुसरी अमेरिकन वेपन्स कंपनी यासाठीचं अत्याधुनिक रडार तयार करते.

या थाड मिसाईल्सचा पल्ला 200 किलोमीटर्सपर्यंतचा आहे. शत्रूकडून येणाऱ्या या रॉकेट्स वा क्षेपणास्त्रांवर ही मिसाईल्स थेट डागली जातात.

शत्रूचं क्षेपणास्त्रं Terminal Phase म्हणजे लक्ष्यावर आदळण्यापूर्वीच्या अखेरच्या टप्प्यात असताना Thaad यंत्रणा ते intercept करते म्हणजे त्यात हस्तक्षेप करते.

महत्त्वाची बाब म्हणजे या Thaad सिस्टिममध्ये कोणत्याही प्रकारची स्फोटकं वापरली जात नाहीत. कायनेटिक एनर्जीचा - गतीज ऊर्जेचा वापर करून ही यंत्रणा टार्गेट मिसाईल नष्ट करते.

या Thaad सिस्टीममध्ये ट्रकवर बसवण्यात आलेली 6 लाँचर्स असतात. यातल्या प्रत्येक लाँचरवर 8 interceptors असतात. ही यंत्रणा ऑपरेट करण्यासाठी 100 जणांचं पथक लागतं.

या थाड यंत्रणेचे महत्त्वाचे 4 भाग आहेत.

रडार यंत्रणा - येऊ घातलेलं रॉकेट वा क्षेपणास्त्रं टिपते.

फायर कंट्रोल आणि कम्युनिकेशन सिस्टीम - इंटरसेप्टर्सचं लाँचिंग आणि लक्ष्य हेरणं यातला समन्वय साधते.

लाँच व्हेईकल - या ट्रक्सवर इंटरसेप्टर्स वाहून नेले जातात आणि लाँच केले जातात.

इंटरसेप्टर्स - 20 फूट लांबीचे आणि 662 किलो वजनाचे इंटरसेप्टर लक्ष्यावर जाऊन आदळतात.

क्षेपणास्त्रांपासून बचाव करण्याच्या यंत्रणेमध्ये इस्रायलकडे आधीपासूनच लहान पल्ल्याच्या रॉकेट्ससाठी आयर्न डोम, दीर्घ पल्ल्याची रॉकेट्स आणि क्रूझ मिसाईल्ससाठी डेव्हिड्स स्लिंग या यंत्रणा आहेत. शिवाय 1000 किलोमीटर दुरून लाँच करण्यात आलेल्या बॅलिस्टिक मिसाईल्सना थांबवण्यासाठी त्यांच्याकडे Arrow 2 आणि Arrow 3 या यंत्रणाही आहेत.

बॅलिस्टिक मिसाईल्स ही अतिशय वेगवान असतात आणि त्याच वेगात ती दिशाही बदलत असल्याने अशी मिसाईल्स रोखणं वा हवेत नष्ट करणं कठीण असतं.

लेबनॉनमध्ये हिजबुल्लाहकडे इराणकडून देण्यात आलेली अशी 1,50,000 रॉकेट्स असल्याचं सेंटर फॉर स्ट्रॅटेजिक अँड इंटरनॅशनल स्टडीजने म्हटलं आहे.

इराणने ज्या Fattah - 1 बॅलिस्टिक मिसाईल्सने हल्ला केला, ती क्षेपणास्त्रं पृथ्वीच्या वातावरणात वरच्या दिशेने डागली जातात, तिथे गेल्यावर ती दिशा बदलतात आणि त्यांच्या टार्गेटच्या दिशेने वळतात. ही मिसाईल्स क्रूझ मिसाईल्स किंवा ड्रोन्सच्या तुलनेत प्रचंड वेगवान असतात, आणि हेच त्यांचं लष्करी सामर्थ्य आहे.

यापूर्वी गेल्यावर्षी 7 ऑक्टोबरला हमासने दक्षिण इस्रायलवर हल्ला केल्यानंतर अमेरिकेने Thaad बॅटरी पाठवली होती. त्याआधी त्यांनी ट्रेनिंग आणि हवाई हल्लांपासूनच्या संरक्षण सरावासाठी 2019मध्ये अशाच प्रकारे Thaad बॅटरी दिली होती.

रशियाकडून होणाऱ्या मिसाईल हल्ल्यांपासून संरक्षण मिळावं यासाठी युक्रेननेही यासाठीची मागणी केली होती. तर सौदी अरेबियानेही यासाठी ऑर्डर दिलेली आहे.

अमेरिका इस्रायलला थाड यंत्रणा का देतोय?

अमेरिकेने यापूर्वीही इस्रायला थाड यंत्रणा दिली होती. पण यावेळी पहिल्यांदाच अमेरिकेचं सैन्य या यंत्रणेसह इस्रायलच्या भूमीवर दाखल होईल.

इस्रायलमध्ये आधीपासूनच काही अमेरिकन सैनिक आहेत. पण थाड यंत्रणेसोबत अमेरिकेने 100 सैनिक पाठवणं म्हणजे अमेरिकेने या युद्धात महत्त्वाची भूमिका घेतल्यासारखं असल्याचं म्हटलं जातंय. हा तिढा गंभीर होत असेल तर त्यासाठी इस्रायलकडची स्वतःची यंत्रणा किती कार्यक्षम आहे, याबद्दलचे प्रश्नही यामुळे उपस्थित होतात.

इस्रायलच्या हवाई हल्ल्यांपासूनच्या संरक्षण यंत्रणांमधील त्रुटी भरून काढण्यासाठी अमेरिका ही यंत्रणा पाठवतेय की इस्रायल इराणवर मोठा हल्ला करण्याची भीती वॉशिंग्टनला असल्याने हे पाऊल उचललं जातंय, हे अद्याप स्पष्ट नाही.

इराणच्या आण्विक केंद्रांवर, त्यांच्या तेल आणि एनर्जी प्रकल्पांवर हल्ला करण्यास जो बायडन यांनी विरोध केलेला आहे. कारण असं झाल्यास त्यातून पुढे प्रचंड मोठा संघर्ष उभा राहील आणि त्याचा जागतिक अर्थव्यवस्थेवर गंभीर परिणाम होईल, अशी भीती आहे.

इस्रायली आकडेवारीनुसार गेल्या वर्षभरात अमेरिकेने इस्रायलला 50,000 टनांपेक्षा जास्त शस्त्रास्त्रं पुरवलेली आहेत. तर दुसरीकडे गाझामध्ये मदत पुरवठा करण्यासाठी मार्ग उपलब्ध करून देण्याचं प्रमाण 30 दिवसांत वाढवलं नाही तर अमेरिकेकडून दिलं जाणारं लष्करी सहाय्य कमी करण्याचा इशाराही अमेरिकेने दिलाय.

बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन.