खलिस्तानी फुटीरतावाद्यांनी जेव्हा एअर इंडियाचं विमान बॉम्बनं उडवून 329 जणांचा जीव घेतला होता

12 ऑक्टोबर 1971 रोजी डॉ. जगजीत सिंह चौहान यांनी 'न्यूयॉर्क टाइम्स'मध्ये एक जाहिरात दिली, त्यात त्यांनी स्वत:चा तथाकथित 'खलिस्तानचा प्रथम राष्ट्रपती' असा उल्लेख केला.

त्यावेळी फार कमी लोकांनी या घटनेला महत्व दिलं. मात्र, ऐंशीचं दशक येता येता खलिस्तानी आंदोलनाला जोर चढत गेला.

पंजाब पोलिसांच्या आकड्यांनुसार, 1981 पासून 1993 पर्यंत 12 वर्षात खलिस्तानवरून झालेल्या हिंसेत 21 हजार 469 जणांना आपला जीव गमवावा लागला. एकेकाळी भारतातील समृद्ध राज्य म्हणून नावाजलेल्या पंजाबला या आंदोलनानं पार कोलमडवून टाकलं.

23 जून 1985 रोजी खलिस्तानी फुटीरतावाद्यांनी मॉन्ट्रियलहून मुंबईत येणाऱ्या एअर इंडियाच्या विमानात टाइम बॉम्ब ठेवला, ज्याचा आयर्लंडच्या किनाऱ्याजवळ स्फोट झाला आणि त्यात 329 लोकांचा जीव गेला.

9/11 च्या आधी कट्टरतावाद्यांनी केलेला इतिहासातील हा सर्वांत मोठा हल्ला होता. त्यावेळी जस्टिन ट्रुडो यांचे वडिल पिएर ट्रुडो कॅनडाचे पंतप्रधान होते.

दोन व्यक्तींनी चेक-इन केलं, पण विमानात चढले नाहीत...

कॅनडातील ब्रिटिश कोलंबिया येथील तलविंदर परमार यांच्या पिवळी पगडी परिधान केलेल्या एका साथीदारानं 3,005 डॉलर खर्च करून विमानातील बिझनेस क्लासची दोन तिकिटं खरेदी केली. व्हँकुवरहून उड्डाण करणाऱ्या दोन विमानांमध्ये डायनामाईट आणि टायमर्स भरलेल्या दोन बॅग चेक-इन करण्यात ते यशस्वी ठरले.

एक विमान पश्चिमेकडे म्हणजे टोक्योला निघालं, जेणेकरून ते एअर इंडियाच्या बँकॉक आणि मुंबईला जाणाऱ्या विमानाला जोडलं जाऊ शकेल. दुसरं विमान पूर्वेकडे निघालं, जेणेकरून टोरंटो आणि मॉन्ट्रियलहून लंडन आणि नवी दिल्लीला जाणाऱ्या विमानांना जोडलं जाऊ शकेल.

एम. सिंह आणि एल. सिंह हे चेक-इन करणारे दोन प्रवासी विमानात चढलेच नव्हते. याकडे कुणाचं लक्षंही गेलं नाही. चेक-इन केल्यानंतर विमानतळावरून ते पळून गेले.

नुकतंच प्रकाशित झालेल्या 'ब्लड फॉर ब्लड फिफ्टी इयर्स ऑफ ग्लोबल खलिस्तान प्रोजेक्ट' या पुस्तकाच्या कॅनेडियन पत्रकार टेरी मिलेस्की यांनी त्यांच्या पुस्तकात लिहिलंय की, "एम. सिंहच्या मागे रांगेत उभ्या असणाऱ्या प्रवाशानं सांगितलं की, एम. सिंह अत्यंत सतर्कता बाळगून पायाच्या बोटांनी बॅगेला धक्का देत होता आणि सारखं पायाच्या बोटांनी बॅग पुढे सरकवत होता."

55 मिनिटांच्या अंतरानं दोन विमानांमध्ये स्फोट

टोकियोत पोहोचणाऱ्या विमानात नरिटा विमानतळावर स्फोट झाला. त्यावेळी एका विमानातून दुसऱ्या विमानात सामान हलवलं जात होतं.

या स्फोटात सामान चढवणाऱ्या दोन व्यक्तींचा मृत्यू झाला आणि चार जण जखमी झाले.

इथं स्फोट होण्यामागे दोन कारणं असू शकतात, एकतर बॉम्बनं भरलेल्या सुटकेसला धक्का मारला गेला किंवा बॉम्बचं टायमिंग ठरवण्यात गडबड करण्यात आली होती.

नरिटामध्ये झालेल्या स्फोटाच्या 55 मिनिटांनंतर एअर इंडियाच्या फ्लाईट नंबर 182 मध्ये आयर्ल्डच्या दक्षिण किनाऱ्याजवळ स्फोट झाला, यात 329 जणांचा मृत्यू झाला.

शॅनन विमानतळावर एअर ट्राफिक कंट्रोलच्या ट्रान्सक्रिप्टमध्ये सांगितलं गेलं की, "सकाळी 7 वाजून 14 मिनिटांनी एक बारीकसा आवाज ऐकू आला आणि असं वाटलं की हवेचा एक वेगवान झोका पायलटच्या मायक्रोफोनला धडकला असावा. यानंतर एकप्रकारची शांतता पसरली. ट्राफिक कंट्रोलच्या कंट्रोलरनं पुढील तीन मिनिटं विमानाशी संपर्क करण्याचा सतत प्रयत्न केला. मात्र, त्याला समोरून कुठलंच उत्तर आलं नाही."

कंट्रोलरनं लगेच मागून येणाऱ्या टीडब्ल्यू विमानाच्या पायलटशी संपर्क साधला आणि विचारलं की, आजूबाजूला काही दिसतंय का? काहीच दिसत नसल्याचं पायलटनं उत्तर दिलं.

विमानाशी संपर्क तुटून 6 मिनिटं उलटली होती. तेव्हा कॅनेडियन पॅसिफिक एअरचं एक विमान दिसू लागला. त्यालाही पुढे असणाऱ्या टीडब्ल्यू विमानाव्यतिरिक्त काहीच दिसत नव्हतं.

कंट्रोलरने टीडब्ल्यू विमानाला विनंती केली की, त्या भागात एक फेरी मारावी. पायलट यासाठी तयार झाला आणि विमानाला पुढे नेण्याऐवजी एअर इंडियाच्या विमानाच्या शोधासाठी मागे फिरला.

कॅनेडियन पॅसिफिक एअरच्या विमानाचा पायलटही खाली पाहत होता. त्यानं कंट्रोलरला विचारलं, तुम्ही एअर इंडियाच्या विमानाला रडारवर पाहू शकताय का?

कंट्रोलरकडून उत्तर आलं, "निगेटिव्ह. एअर इंडियाच्या विमानाची स्क्रीन दिसत नाहीय."

131 मृतदेह बाहेर काढण्यात आले

एअर इंडियाचं विमान रडारवरून गायब होऊन 20 मिनिटं झाली होती. टीडबल्यू फ्लाईटचं इंधन कमी होत होतं. त्यामुळे त्यानं लंडनच्या दिशेनं उडण्याची परवानगी मागितली. कंट्रोलनं टीडब्ल्यूच्या पायलटचे आभार मानले.

ब्रिटनच्या मालवाहतूक विमानानं एअर इंडियाच्या विमानाचे काही भाग जमिनीवर पडल्याचे पाहिले, तेव्हा एअर इंडियाचं विमान कोसळल्याची माहिती मिळाली.

31 हजार फूट उंचीवरून अटलांटिक महासागरात एअर एंडियाचं विमान कोसळलं होतं. नंतर जेव्हा शोध घेण्यात आला, तेव्हा केवळ 131 मृतदेहच बाहेर काढता आले.

18 वर्षांनंतर व्हँकुवरमध्ये सुरू असलेल्या खटल्यात मृतांच्या नातेवाईकांसमोर साक्ष देताना मिस डीने म्हटलं होतं की, बब्बर खालसाला पैसे देणाऱ्या रिपुदमन सिंह मलिकला बोलताना ऐकलं की, "जर नरिटा विमानतळावर विमान वेळेत उतरलं असतं, तर जास्त नुकसान झालं असतं. अनेक मृत्यू झाले असते आणि लोकांना कळलं असतं की आपण कोण आहोत. त्यांना खलिस्तानचं महत्व कळलं असतं आणि त्यांना अंदाज आला असता की आपण कशासाठी लढतोय."

पीडितांप्रती आयरिश लोकांची सहानुभूती

या घटनेत मृत्युमुखी पडणाऱ्यांमध्ये 268 कॅनेडियन नागरिक होते, ज्यात सर्वाधिक भारतीय वंशाचे होते. यात 27 ब्रिटीश आणि 24 भारतीय नागरिकही होते. या घटनेत अनेक चिमुरड्यांनी आपले आई-वडील आणि अनेक पालकांनी त्यांची मुलं गमावली. एकूण 29 कुटुंबांचा जीव यात गेला.

फ्लाईट नंबर 182 मध्ये मृत्यू झालेल्या रामवती यांचा मुलगा सुशील गुप्ता तेव्हा 12 वर्षांचा होता. सुशील तेव्हा आईचा मृतदेह शोधण्यासाठी वडिलांसोबत आयर्लंडला गेले होते.

जेव्हा या घटनेची न्यायालयीन चौकशी सुरू झाली, तेव्हा ते 33 वर्षांचे होते. नंतर त्यांनी चौकशी आयोगासमोर साक्ष देताना म्हटलं की, "कॅनडा सरकारच्या अधिकाऱ्यांना आमची काहीच काळजी नव्हती. त्यांच्या दृष्टीने हे दु:ख त्यांचं नसून भारताचं होतं. आम्ही कॅनडाचे नागरिक असल्याचं त्यांच्या दृष्टीने महत्वाचं देखील नव्हतं."

"त्या तुलनेत आयरिश लोकांचं आमच्याबाबत वागणं सहानुभूतीपूर्ण होतं. एकदा तिथं पाऊस सुरू झाला. आमच्याजवळ रेनकोट नव्हते. तेव्हा तीन आयरिश लोक माझ्याजवळ आले. आम्ही रडत होतो. त्यांनी आमची गळाभेट घेतली आणि एका व्यक्तीनं त्याचा रेनकोट काढून माझ्या वडिलांना दिला. दुसऱ्या व्यक्तीनं त्याचा जॅकेट मला दिला. त्या जॅकेटचं हूड माझ्या डोक्यावर सरकवत ती व्यक्ती म्हणाली, हे जॅकेट तू तुलाच ठेव."

केवळ एका व्यक्तीला शिक्षा

चौकशी सुरू झाल्यानंतर काही काळानं समोर आलं की, विमानात बॉम्ब कॅनडातीलच नागरिकांनी ठेवले होते.

कॅनडामध्ये नंतर आलेल्या प्रत्येक सरकारनं स्पष्टीकरण दिलं की, एअर इंडियावर हल्ल्याची त्यांना कुठलीच माहिती मिळाली नव्हती. मात्र, पुरावे यापेक्षा वेगळे सापडतात.

टेरी मिलेस्की लिहितात की, "आजपर्यंत 9 संशयितांपैकी इंदरजीत सिंह रैयात या एकालाच शिक्षा झालीय. याने बॉम्ब बनवले होते. बचाव पक्षाच्या वकिलांनी सरकारी पक्षाच्या वकिलांविरोधात असा युक्तीवाद केला की, चार वर्षे चाललेल्या खटल्यातून बब्बर खालसाचे दोन लोक मुक्त झाले. 21 वर्षांनंतर जेव्हा न्यायालयीन आयोगाचं गठन करण्यात आलं, तेव्हा लोकांना कळलं की, नेमकी चूक कुठे झाली होती."

1982 साली कॅनडाच्या सुरक्षारक्षकांना अंदाज आला होता की, कॅनडामध्ये बब्बर खालसाच्या कारवाया जारी आहेत. त्यांचा नेता तलविंदर परमारचा एका हत्या प्रकरणात शोध सुरू होता आणि तो त्याच्या भाषणात म्हणायचा की, भारतीय विमान आकाशातून खाली पाडू.

आधीच मिळाली होती गुप्त माहिती

कॅनडाची सुरक्षा यंत्रणा सीएसआयएसने एअर इंडियाच्या विमानात बॉम्ब फुटल्याच्या तीन महिने आधी केवळ बब्बर खालसाचा नेता तलविंदर परमारवर नजर ठेवली नव्हती, तर त्याचं बोलणं टॅपिंग केलं होतं.

चौकशी आयोगाच्या सुनावणीत सीएसआयएस एजंट रे कॉबजी यांनी साक्ष देताना म्हटलं की, "आम्ही पाहू शकत होतो की, तलविंदर परमार हिंसा करू पाहत होता. मला जसं कळलं की, एअर इंडियाचं फ्लाईट 182 अपघातग्रस्त झालंय, माझ्या तोंडून निघालं की, हे विमान नक्कीच परमारनं पाडलंय."

एवढंच नव्हे, ऑगस्ट 1984 मध्ये एका फ्रेंच वंशाच्या कॅनडामधील गुन्हेगार गॅरी बूडराओने रॉयल कॅनेडियन माऊंटेड पोलिसांना संगितलं होतं की, व्हँकुवरच्या काही शिखांनी त्याला मॉन्ट्रियलहून लंडनला जाणाऱ्या एअर इंडिया फ्लाईट नंबर 182 मध्ये बॉम्ब ठेवण्यासाठी दोन लाख डॉलर देण्याची ऑफर दिली होती.

बूडराओने सांगितलं की, "एक जण माझ्याकडे सूटकेस घेऊन आला होता. त्यात दोन लाख डॉलर होते. मी आयुष्यात बरेच गुन्हे केले होते, मात्र विमानत बॉम्ब ठेवणं मला पटणारं नव्हतं. त्यामुळे याची माहिती मी पोलिसांना दिली."

पोलिसांनी बूडराओच्या माहितीववर विश्वास ठेवला नाही. मात्र, एका महिन्यानंतर आणखी एका व्यक्तीनं पोलिसांना या प्लॅनबाबत माहिती दिली. यावेळी एक शिख हरमैल सिंह गरेवालने व्हँकुवर पोलिसांना सांगितलं की, त्याचे काही साथीदार गॅरी बूडराओच्या माध्यमातून भारतीय विमान उडवण्याचा प्लॅन करतायेत. गरेवालने दोन विमानं आणि दोन साथीदारांबाबत सांगितलं होतं, जे नंतर खरं ठरलं.

अनेक धागेदोरे दुर्लक्षित

या घटनेच्या तीन आठवडेआधीच एअर इंडिया आणि रॉयल कॅनडा माऊंटेड पोलिसांना सांगण्यात आलं होतं की, सामानात लपवलेल्या टाइम बॉम्बचा तपास करायचा. मात्र, कुठल्याही तपासाविना बॉम्ब असणारी सुटकेस विमानात जाऊ दिली गेली.

चौकशी आयोगाचे प्रमुख जस्टीस मेजर म्हणतात, "हे कळायला काहीच मार्ग नाहीय की इतके धागेदोरे असतानाही, सुरक्षा यंत्रणांना चौकशी करण्याची आवश्यकता का भासली नाही?"

इंदरजीत रैयात कशा पद्धतीनं बॉम्ब बनवतोय, हे पाहण्यासाठी जेव्हा 4 जून 1985 ला परमार तिथं गेला, तेव्हा सीएसआयएसच्या दोन अधिकाऱ्यांनी त्याचा पाठलाग केला होता. टेरी मेलेस्की लिहितात की, "त्या लोकांनी जंगलात जाऊन एक स्फोट केला, मात्र सीएसआयएस अधिकाऱ्यांनी याची कुठलीच माहिती त्यांच्या कार्यालयाला दिली नाहीय.

"त्यांना सांगण्यात आलं होतं की, केवळ परमारवर नजर ठेवावी. त्याच्यात हस्तक्षेप करू नये. त्यामुळे त्यांनी असं केलं.

त्यांनी कॅनेडियन पोलिसांनाही सांगितलं नाही की, परमारला थांबवून त्याची चौकशी करा आणि विचारा की, त्याचं ध्येय काय आहे. सर्वात मोठ्या संशयितानं जंगलात स्फोट घडवला, मात्र सुरक्षारक्षकांनी काहीच केलं नाही."

शिखांना एअर इंडियातून प्रवास न करण्याचा सल्ला

या प्रकरणानं हे समोर आणलं की, सुरक्षा यंत्रणांमध्ये कुठल्याच प्रकारे समन्वय नव्हता.

चौकशी आयोगाचे प्रमुख जस्टीस जॉन मेजर यांनी त्यांच्या अहवालात म्हटलंय की, "जर कॅनेडीयन पोलिसांना माहित होतं की, सीएसआयएसला काय माहिती होतं आणि जर सीएसआयएसला माहित होतं की कॅनेडीयन पोलिसांना काय माहिती होतं, तर एअर इंडियाचं विमान पाडण्याचा प्लॅन अयशस्वी करण्याची संधी जास्त होती."

विमान पडण्याच्या दोन आठवडे आधी परमार आणि अजायब सिंह बागडी हे सोबत टोरंटोला गेले होते आणि त्यांनी विमानतळाजवळील मॉल्टन गुरुद्वारामध्ये प्रवचन देताना म्हटलं होतं की, 'उपस्थित लोकांनी एअर इंडियातून प्रवास करू नये. कारण असा प्रवास सुरक्षित नाहीय.'

नंतर परकाश बेदी यांनी चौकशी आयोगासमोर साक्ष देताना म्हटलं की, "जेव्हा चेक पॉईंटवरून परतलो, तेव्हा पाहिलं की, ब्रिटिश एअरवेजच्या फ्लाईटमध्ये सर्वाधिक प्रवासी शिख होते, तर एअर इंडियाच्या फ्लाईटमध्ये खूप कमी शिख होते. तेव्हा मी मित्राला विचारलं की, ब्रिटिश एअरवेजच्या फ्लाईटमधून इतके शिख प्रवास का करतायेत, तर त्यानं उत्तर दिलं की, शिख एअर इंडियाला बायकॉट करत आहेत."

12 जूनला व्हँकुवर शहर पोलिसांनी शिख कट्टरतावाद्यांच्या एका बैठकीत हेरगिरी केली. तिथं इंटरनॅशनल शिख यूथ फेडरेशनच्या मनमोहन सिंहने परमारच्या एका समर्थकाने पुशपिंदर सिंहवर आरोप लावला की, 'तो तेवढ्या लोकांना मारत नाही, जेवढ्यांना मारायला हवं.'

कॉन्स्टेबल गॅरी क्लार्क मारलो यांनी एअर इंडिया खटल्यात सादर करण्यात आलेल्या प्रतिज्ञापत्रात म्हटलं की, "मनमोहन सिंहने पुशपिंदर सिंहकडे बोट दाखवून तक्रार केली की, भारतीय राजदूत आतापर्यंत मारला गेला नाहीय. तुम्ही काय करत आहात? काही नाही."

यावर पुशपिंदर सिंहने उत्तर दिलं की, "तुम्ही पाहाल. दोन आठवड्यात काही ना काही केलं जाईल."

त्यानंतर 11 दिवसांमध्ये भारतीय विमानात स्फोट झाला.

चेक-इन काऊंटरवर वाद

जेव्हा संशयित एम. सिंह व्हँकुवरच्या सीपी एअरच्या चेक-इन काऊंटवर पोहोचला, तेव्हा काऊंटरवर उपस्थित महिला जेनी अॅडम्सने सांगितलं की, "टोरंटोहून एअर इंडियाची तुमची बुकिंग कन्फर्म नाहीय. त्यामुळे सुटकेस चेक-इन करू शकत नाही. टोरंटोमध्ये सुटकेस ताब्यात घेऊन, एअर इंडियाच्या फ्लाईटमध्ये पुन्हा चेक इन करावं लागेल."

एम. सिंहने काऊंटवर उपस्थित महिलेशी वाद घातला आणि म्हटलं की, "मी बिझनेस क्लासचं तिकीट खरेदी केलंय. त्यामुळे मला अशा प्रकारच्या समस्येला सामोरं जायला नको."

जेनी अॅडम्सने पाहिलं की, एम. सिंहच्या मागे मोठी रांग लागली होती. त्यामुळे तिने एम. सिंहचं म्हणणं ऐकली आणि त्याच्या सुटकेसला इंटरलाइन्ड केलं, जेणेकरून टोरंटोवर पुन्हा चेक-इन करण्याची आवश्यकता भासणार नाही.

जर एअर इंडियाने याची चौकशी केली होती की, सीपी एअरहून येणाऱ्या सुटकेसचा प्रवासी सुद्धा विमानात आहे की नाही, तर सीपी एअरला माहिती मिळू शकली असती की, त्या सुटकेसचा मालक असलेली व्यक्ती विमानात चढलीच नाही. हे सर्व तेव्हा कळलं असतं, तर आज इतिहास वेगळा असता.

हे वाचलंत का?

(बीबीसी न्यूज मराठीचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी आम्हाला YouTube, Facebook, Instagram आणि Twitter वर नक्की फॉलो करा.

'गोष्ट दुनियेची', 'सोपी गोष्ट' आणि '3 गोष्टी' हे मराठीतले बातम्यांचे पहिले पॉडकास्ट्स तुम्ही Gaana, Spotify आणि Apple Podcasts इथे ऐकू शकता.)