सहा दिवसांचं युद्ध, इस्रायलकडून तीन देशांचा पराभव आणि असा बदलला मध्य आशियाचा नकाशा

1967 मध्ये, फक्त सहा दिवसांत, मध्य पूर्व म्हणजेच पश्चिम आशियाचा नकाशा बदलला. इस्रायलने इजिप्त, जॉर्डन आणि सीरियाची लष्करी शक्ती उद्ध्वस्त करून टाकली होती.

या युद्धानं अरब-इस्रायल संघर्षाची दिशा कायमची बदलली. पण हे युद्ध फक्त लष्करी रणनिती नव्हे तर राजकारण, गुप्त करार, व्यक्तिगत भीती आणि असुरक्षिततेचा खेळही होता.

नेमकं काय घडलं होतं तेव्हा?

50 वर्षांपूर्वी इस्रायल आणि त्याच्या शेजारील अरब देशांमध्ये युद्ध झालं. हे युद्ध फक्त 6 दिवसच चाललं, परंतु त्याचा परिणाम आजही दिसून येतो.

नाझींनी 60 लाख ज्यूंंचं शिरकाण केल्यानंतर काही वर्षांनी पवित्र भूमीवर ज्यूंचं राज्य स्थापन करण्याचं स्वप्न इस्रायलच्या रुपाने पूर्ण झालं होतं.

पॅलेस्टिनींनी 1948 च्या या घटनेला 'अल-नकबा' म्हणजेच 'विनाश' असं नाव दिलं. साडेसात लाख पॅलेस्टिनींना त्यांचं घर-जमीन सोडून पलायन करावं लागलं आणि इस्रायल अस्तित्वात आलं. त्यांना कधीही परत येण्याची परवानगी दिली गेली नाही.

पण या नवीन देशाचं अस्तित्व पुसून टाकण्यासाठी 1948 मध्येच इस्रायलवर शेजारच्या अरब देशांनी हल्ला केला. पण तो अपयशी ठरला.

इजिप्तचं सैन्य मागं हटलं, पण जमिनीच्या एका भागात सर्व बाजूंनी वेढल्या गेलेल्या सैनिकांच्या एका तुकडीने शरणागती पत्करण्यास नकार दिला होता.

इजिप्त आणि इस्रायलच्या तरुण अधिकाऱ्यांच्या एका गटाने ही कोंडी फोडण्याचा प्रयत्न केला.

त्यात इस्रायलच्या सैनिक कुटुंबातील 26 वर्षांचे यित्झाक रॉबिन आणि इजिप्तचे 30 वर्षीय मेजर गमाल अब्दुल नासिर देखील होते. रॉबिन इस्रायलच्या दक्षिण भागातील लढाईचे नेतृत्व करत होते.

ज्यांनी पुढे दोन्ही देशांचं नेतृत्व केलं.

1956 मध्ये नासिर यांच्या नेतृत्वाखालील तरुण अधिकाऱ्यांच्या गटाने इजिप्तच्या सुलतानला सत्तेवरून बेदखल केलं. ते इजिप्तचे राष्ट्राध्यक्ष झाले. त्याचवर्षी त्यांनी ब्रिटन, फ्रान्स आणि इस्रायलची पर्वा न करता सुएझ कालव्याचे राष्ट्रीयीकरण केलं आणि त्यामुळे ते अरब देशांचे नायक बनले.

दुसरीकडे, इस्रायलमध्ये यित्झाक रॉबिन यांचं लष्करातील करिअर सुरूच राहिलं. 1967 मध्ये ते लष्करातील सर्वोच्च पदावर पोहोचले.

अरब देश या पराभवातून अजूनही सावरलेले नव्हते. इस्रायल कधीच विसरू शकला नाही की, त्याच्या शेजारी देशांनी त्यांना पूर्णपणे नष्ट करण्याचा प्रयत्न केला होता. दोन्ही बाजूंना माहीत होतं की, पुढील लढाई आता नाहीतर नंतर कधी ना कधी नक्कीच होणार आहे.

इस्रायल आणि शेजारील अरब देशांमध्ये एकमेकांविरुद्ध द्वेष आणि शंका बाळगण्यासाठी अनेक कारणं होती.

1950 आणि 1960 च्या दशकात शीतयुद्धामुळे अविश्वास आणि तणाव वाढून परिस्थिती गंभीर झाली होती.

सोव्हिएत संघाने इजिप्तला आधुनिक लढाऊ विमानं दिली. इस्रायल अमेरिकेच्या जवळचा मित्र होता. परंतु, तो अद्यापपर्यंत अमेरिकेकडून सर्वात मोठी लष्करी मदत मिळवणारा देश बनला नव्हता.

1960 मध्ये इस्रायलने फ्रान्सकडून विमानं आणि ब्रिटनकडून रणगाडे मिळवले.

1948 नंतर इस्रायलने आपली स्थिती मजबूत करण्यासाठी खूप मेहनत घेतली. त्यांनी दहा लाखाहून अधिक ज्यूंना स्थलांतरित केलं. इस्रायलमध्ये येणाऱ्यांना लष्करी सेवा सक्तीची होती.

इस्रायलने लवकरच एक घातक सैन्य दल तयार केलं आणि 1967 मध्ये ते अण्वस्त्रं मिळविण्याच्या जवळही पोहोचले.

इस्रायलमध्ये जन्मलेले नवीन इस्रायली, ज्यांना 'सब्रास' (हिब्रू भाषेत एक आंबट किंवा लिंबूवर्गीय फळाचं नाव) असं म्हणतात, ते वेगवेगळ्या देशांमध्ये राहणाऱ्या ज्यूंनी पूर्वी केलेल्या चुका पुन्हा करू नयेत, यासाठी कटिबद्ध होते.

रॉबिन यांना इस्रायली सैन्यावर पूर्ण विश्वास होता. प्रत्येक लढाई जिंकणं हे त्यांचं ध्येय होतं, कारण एका युद्धातही पराभूत होणं इस्रायलला परवडणारं नव्हतं.

इजिप्तचे सैन्य

इजिप्तचे सैन्य आणि त्यांचा सहयोगी देश असलेल्या सीरियाचे लष्कर हे कमी प्रशिक्षित होते. तरीही त्यांनी मोठमोठे दावे करण्यास सुरूवात केली. ते विसरले की, 1956 च्या सुएझ कालव्याच्या संकटात मिळालेल्या राजकीय यशापूर्वी त्यांना लष्करी पराभवही पत्करावा लागला होता.

नासिर यांनी संपूर्ण अरब जगाकडे लक्ष केंद्रित केलं. त्यांना विश्वास होता की, अरबांचा राष्ट्रीय अभिमान उभा करून इस्रायलचा बदला घेता येईल.

त्यांनी आपल्या सर्वात जवळचे मित्र फील्ड मार्शल अब्दुल हकीम आमिर यांना इजिप्तच्या लष्कराचे कमांडर-इन-चीफ बनवले. इजिप्त हा एक प्राचीन देश होता, त्याला इस्रायलसारख्या आक्रमक देशापासून असुरक्षिततेची भावना नव्हती.

अब्दुल हकीम आमिर याचं महत्त्वाचं काम म्हणजे तरुण अधिकाऱ्यांना समाधानी ठेवून लष्करासाठी त्यांची निष्ठा राखणं होतं. त्यांनी हे काम खूप चांगल्या पद्धतीने आणि मोठ्या कौशल्यानं पूर्ण केलं.

सैन्याची लढण्याची ताकद सुधारणं हे त्यांच्या प्राधान्यक्रमात नव्हतं.

1967 पर्यंत इजिप्त येमेनच्या लढाईत सामील झाला होता, जी त्यांच्यासाठी फसलेली लढाई ठरली. ते युद्धात पारंगत नव्हते, परंतु नासिर यांना आमिर यांच्यापेक्षा चांगला जनरल आणता आला नसता.

सीरियाचे लष्कर देखील राजकारणाचा बळी ठरले होते आणि ते सोव्हिएत संघावर अवलंबून राहिले होते. तिथे अनेक जनरल लष्करी बंडखोरीमुळे सत्तेवर आले.

जॉर्डनची भूमिका

अरब लोक राष्ट्रवाद, समाजवाद आणि एकात्मतेबद्दल खूप चर्चा करत असत, पण प्रत्यक्षात ते अत्यंत वाईटरित्या विभागले गेले होते. सीरिया आणि इजिप्तचे सर्वोच्च नेते स्वतःविरुद्ध कटकारस्थान रचल्याची तक्रार करत असत. जॉर्डन आणि सौदी अरेबियाचे सुलतान हे कट करत आहेत, असं त्यांचं म्हणणं होतं.

इजिप्त आणि सीरियाचे लोकप्रिय लष्करी हुकूमशहा संपूर्ण अरब जगात क्रांतिकारी भावना पसरवू शकतात, अशी सौदी अरेबिया आणि जॉर्डनला शंका होती.

जॉर्डनचे शाह हुसेन ब्रिटन आणि अमेरिकेच्या जवळचे मित्र होते. जॉर्डन हा एकमेव इस्लामिक देश होता जो 1948 च्या लढाईत विजयी झाला होता.

शाह हुसेन यांचे आजोबा शाह अब्दुल्ला यांचे ज्यू एजन्सींशी गुप्त संबंध होते. या एजन्सी ब्रिटिश राज्यांतील पॅलेस्टिनी भागांमध्ये ज्यूंचं प्रतिनिधित्व करत होत्या.

1948 मध्ये ब्रिटनने माघार घेतल्यानंतर ते ही जमीन आपापसांत वाटून घेण्याच्या योजनेवर काम करत होते.

1951 मध्ये एका पॅलेस्टिनी राष्ट्रवादी व्यक्तीने शाह अब्दुल्ला यांची अल-अक्सा मशिदीत हत्या केली.

15 वर्षांच्या राजकुमार हुसेन यांनी आपल्या आजोबांची हत्या होताना पाहिलं आणि दुसऱ्या दिवशी पहिल्यांदा त्यांनी बंदूक उचलली. एक वर्षानंतर ते सुलतान झाले.

1948 च्या युद्धानंतर जॉर्डन आणि इस्रायल एकमेकांच्या जवळ आले. पण त्यांना शांतता साधता आली नाही.

शाह हुसेन यांच्या काळातही गुप्त चर्चा सुरू होत्या. त्यांना जॉर्डनच्या कमकुवत बाजूंची माहिती होती.

त्याचा बराचसा भाग हा वाळवंटात होता आणि त्यांची बहुतांश लोकसंख्या असंतुष्ट पॅलेस्टिनी निर्वासितांमध्ये होती.

सीरियाची भीती

1967 चं युद्ध अरब आणि इस्रायलच्या सैन्यादरम्यान दीर्घ तणाव आणि सीमेवरील भयंकर संघर्षानंतर सुरू झालं.

इजिप्त आणि इस्रायल यांच्यातील सीमा सहसा शांत होती. इस्रायलच्या उत्तरेकडील सीमेवर नेहमी तणावपूर्ण स्थिती असत. येथे वादग्रस्त भाग आणि जॉर्डन नदीचे पाणी वळवण्याचा इजिप्तचे लष्कर सातत्याने प्रयत्न करत असल्यामुळे तिथे संघर्ष व्हायचा.

सीरियाने पॅलेस्टिनी गुरिल्ला (गनिमी) सैनिकांना आश्रय दिला होता, जे इस्रायलमध्ये हल्ले करत असत.

पाश्चात्य देशांना ठाऊक होतं की, 1967 च्या लढाईत मध्य पूर्वेत कोण जिंकणार आहे. अमेरिकेचे जॉइंट चीफ ऑफ स्टाफ म्हणाले होते की, इस्रायल पुढील किमान पाच वर्षे कोणत्याही अरब सैन्याच्या आघाडीचा एकटा सामना करू शकतो.

1967 मध्ये तेल अवीवमध्ये तैनात एका ब्रिटिश सैनिक अधिकाऱ्याने इस्रायली लष्कराबद्दल एका अहवालात सांगितलं की, कमांड, प्रशिक्षण, संरक्षण उपकरणं आणि पुरवठ्याच्या बाबतीत इस्रायलचे सैन्य युद्धासाठी पूर्वीपेक्षा जास्त तयार आहेत.

उच्च प्रशिक्षित, शिस्तबद्ध आणि कणखर इस्रायलचे सैनिक आपल्या देशाचं रक्षण करण्यासाठी सज्ज होते आणि लढाईसाठी उत्सुक होते.

सीमेवर होणाऱ्या चकमकींमुळे तणाव वाढला. पॅलेस्टिनी गुरिल्ला सैनिकांनी कुंपण तोडून सीमा ओलांडली. इस्रायलने या हल्ल्याला 'दहशतवाद' म्हटलं आणि असे हल्ले रोखण्यासाठी त्यांनी मोठ्या प्रमाणात प्रत्युत्तर दिले.

इस्रायलचा हल्ला

नोव्हेंबर 1966 मध्ये इस्रायलने जॉर्डनच्या ताब्यातील वेस्ट बँक मधील सामुआ गावावर मोठा हल्ला केला. त्यानंतर इस्रायलमध्ये एक भूसुरुंगाचा स्फोट झाला.

वेस्ट बँकच्या पॅलेस्टिनी भागात इस्रायलच्या लष्करी कारवाईवर प्रचंड रोष होता. शाह हुसेन हैराण झाले. त्यांनी अमेरिकेच्या गुप्तचर यंत्रणा सीआयएला सांगितलं की, ते तीन वर्षांपासून इस्रायलसोबत गुप्त चर्चा करत होते.

इस्रायलच्या प्रतिनिधींनी कारवाईच्या दिवशी सकाळीच त्यांना खात्री दिली होती की, ते प्रतिहल्ला करणार नाहीत.

अमेरिकेचा दृष्टिकोन सहानुभूतीपूर्ण होता. त्यांनी संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेत मांडलेल्या त्या ठरावालाही पाठिंबा दिला, ज्यात सामुआवरील हल्ल्याचा निषेध करण्यात आला होता.

शाह हुसेन यांनी वेस्ट बँकमध्ये मार्शल लॉ लागू केला. त्यांना जवळजवळ खात्री होती की, दु:खी व संतप्त पॅलेस्टिनी त्यांचा सत्तेवरून पाडाव करतील.

त्यांना भीती वाटू लागली की, त्यांच्या लष्करातील नासिर समर्थक अधिकारी बंड करतील आणि त्याचा फायदा घेऊन इस्रायल वेस्ट बँक ताब्यात घेईल.

त्यांना मध्यपूर्वेतील (पश्चिम आशिया) इतर राजांचा जसा शेवट झाला तसा नको होता. इराकचे सुलतान शाह फैसल यांना त्यांच्या राजवाड्याच्या आवारात झालेल्या बंडात ठार मारण्यात आलं होतं. शाह फैसल हे जॉर्डनचे शाह हुसेन यांचे भाऊ आणि मित्रही होते.

सीरिया आणि इस्रायलच्या सीमेवर वाढलेल्या तणावामुळे युद्धाचे ढग दाटू लागले होते. अमेरिकेलाही विश्वास होता की, शाह हुसेन पॅलेस्टिनीवरील गनिमी हल्ले थांबवण्यासाठी प्रयत्न करत आहेत. पण, सीरिया मात्र त्यांना पाठबळ देत होता.

मोठ्या युद्धाची तयारी

इस्रायल वादग्रस्त भागांवर आपले दावे आक्रमक पद्धतीने पुढे रेटत होता. ते नागरी क्षेत्रांत चिलखती ट्रॅक्टरने गवत कापत होते.

7 एप्रिल 1967 रोजी सीरिया आणि इस्रायलमध्ये युद्ध सुरू झालं. इस्रायली सैन्याने सीरियन लष्कराचं मोठं नुकसान केलं.

दुसऱ्या दिवशी एका ब्रिटिश मुत्सद्दीच्या मते, जेरुसलेममध्ये इस्रायली सैन्याची ताकद आणि अरबांची असहाय्यता पाहून आश्चर्यचकित पॅलेस्टिनी तरुण 'इजिप्तचे लोक कुठे आहेत?', असं विचारत होते. नासिर यांच्यावर कारवाईसाठी दबाव वाढत होता.

इस्रायल राष्ट्रीय अभिमानाने प्रेरित होते, परंतु काही नेते आणि सैन्य अधिकारी चिंतेत होते. इस्रायलच्या संसदेत माजी लष्करी प्रमुख मोशे डेयान यांची भेट जनरल एझर वायझमन यांच्याशी झाली.

वायझमन हे रॉबिन यांचे उजवे हात होते. मोशे दायन यांनी त्यांना विचारले- "तुम्ही शुद्धीत आहात ना? तुम्ही तर देशाला युद्धाकडे ढकलत आहात."

सीरिया आणि पॅलेस्टिनी सैनिक इस्रायलला उचकवण्यासाठी शक्य ते सगळे प्रयत्न करत होते आणि इस्रायल प्रत्येक चिथावणीला जोरदार प्रत्युत्तर द्यायला तयार होता.

इजिप्त आणि सीरियाला दिसत होतं आणि ब्रिटन व अमेरिकाला देखील समजत होतं की इस्रायल मोठ्या युद्धाची तयारी करत आहे.

एका वृत्तसंस्थेच्या अहवालानुसार, इस्रायलमधील सैन्य सूत्रांनी सांगितलं की, पॅलेस्टिनी हल्ले सुरू राहिले तर इस्रायल मर्यादित लष्करी कारवाई करेल, ज्याचा उद्देश दमास्कस येथील सीरियन लष्करी राजवटीला उलथवून टाकण्याचा असेल.

या बातमीचा स्रोत सैन्य गुप्तचर प्रमुख ब्रिगेडियर जनरल एहरोन एरो होते. अहवालानुसार, त्यांनी सीरियन सरकार उलथवून टाकणं हे एक महत्त्वाचं संभाव्य पाऊल ठरू शकतं असं म्हटलं होतं. ही बातमी सीरिया आणि इस्रायलच्या प्रसारमाध्यमांनी फार गांभीर्यानं घेतली.

रशियाचा हस्तक्षेप

नंतर सोव्हिएत संघाच्या हस्तक्षेपानं सगळंच बदललं. 13 मे रोजी मॉस्कोनं कैरोला स्पष्ट शब्दांत इशारा दिला की, इस्रायल सीरियाशी लागून असलेल्या सीमेजवळ सैनिक गोळा करत आहे आणि ते एका आठवड्याच्या आत सीरियावर हल्ला करतील.

या प्रश्नावर त्या दिवसापासून चर्चा सुरू आहे की, अखेरीस सोव्हिएत संघाने या युद्धात पहिली गोळी का चालवली होती?

इसाबेला गिनोर आणि गिडयोन रेमेज या इस्रायलच्या दोन इतिहासकारांचा असा विश्वास आहे की, सोव्हिएत संघाने जाणूनबूजून हा वाद निर्माण केला होता.

त्यांचा असा दावा आहे की, प्रत्यक्षात सोव्हिएत संघाला इस्रायलचा अण्वस्त्र प्रकल्प थांबवायचा होता आणि या युद्धात आपलं सेना पाठवण्याचीही त्यांची तयारी होती.

त्या काळात एका सोव्हिएत अधिकाऱ्यानं अमेरिकेची गुप्तचर संस्था सीआयएला सांगितलं होतं की, सोव्हिएत संघ अरब देशांना भडकवत आहे, जेणेकरून ते अमेरिकेसाठी अडचणी निर्माण करतील.

त्यावेळी अमेरिका व्हिएतनाममधील मोठ्या समस्येत अडकलेला होता आणि जर पश्चिम आशियात नवं युद्ध पेटलं असतं, तर ती अमेरिकेसाठी आणखी मोठी डोकेदुखी ठरली असती.

खऱ्या अर्थाने, त्या काळात इस्रायल आणि अरब शेजाऱ्यांना कोणी भडकवण्याची गरजच नव्हती. त्यामुळे दोन्ही बाजूंनी या लढाईत उडी घेतली गेली, जी दोघांनाही आधीपासूनच अपेक्षित होती.

नासिर यांची धोरणं

सोव्हिएत संघाच्या इशाऱ्यानंतर अवघ्या 24 तासांत इजिप्तच्या लष्कराचे कमांडर फील्ड मार्शल आमिर यांनी आपल्या फौजेला युद्धासाठी पूर्णपणे तयार राहण्याचे आदेश दिले.

लष्कराचे ऑपरेशन प्रमुख जनरल अन्वर अल-कादी यांनी आपल्या कमांडरला सांगितलं की, देशाची अर्ध्याहून अधिक फौज आधीच येमेनमध्ये अडकलेली आहे आणि सध्या त्यांचं सैन्य इस्रायलशी लढण्यास समर्थ नाही.

यावर आमिर यांनी जनरल अन्वर यांना पुन्हा आश्वासन दिलं की, हे युद्ध कोणत्याही योजनेचा भाग नाही, तर फक्त सीरियाला इस्रायलकडून येणाऱ्या धमक्यांना प्रत्युत्तर म्हणून केवळ शक्ती 'प्रदर्शन' करण्याचा प्रयत्न आहे.

दोन दिवसांनी इजिप्तने इस्रायलजवळच्या सीमेवर 1956 पासून तैनात असलेल्या संयुक्त राष्ट्रांच्या निरीक्षकांना काढून टाकलं आणि लष्कर सिनाईमध्ये तैनात करून स्वतःला येणाऱ्या संकटात अडकवलं.

त्यावेळी इस्रायलच्या सैन्यावर सीरिया दबाव टाकत होता, त्यामुळे त्यांनी इजिप्तबाबत संयम दाखवला.

त्या वेळी श्लोमो गाझित इस्रायलच्या लष्कराचे गुप्तचर प्रमुख होते. इस्रायल इजिप्तच्या आक्रमक वर्तनावर खूप आश्चर्यचकित आहे, असं त्यांनी अमेरिकन मुत्सद्दींना सांगितलं.

पण ही फक्त एक 'चाल' होती. इस्रायल इजिप्तच्या धमक्यांना फक्त तेव्हाच गांभीर्याने घेत होते, जोपर्यंत इजिप्त लाल समुद्र मार्ग इस्रायलसाठी बंद करत नव्हते.

ज्यूंचं राज्य

इजिप्तमध्ये इस्रायलविरोधी भावना वाढवण्यात नासिर यांचं आवडतं रेडिओ स्टेशन 'व्हॉल्यूम अल अरब' यानं महत्वाची भूमिका बजावली होती.

कैरो येथील या रेडिओ स्टेशनचं प्रसारण संपूर्ण मध्यपूर्वेत ऐकलं जायचं आणि हे नासिर यांच्या परराष्ट्र धोरणाचं महत्त्वाचं साधन बनलं होतं.

इस्रायलने नासिर यांच्या संयुक्त राष्ट्र निरीक्षकांना काढून टाकण्याच्या आणि सिनाईमध्ये जास्त सैन्य पाठवण्याच्या निर्णयावर विशेष अशी प्रतिक्रिया दिली नाही. त्यामुळे नासिर यांनी इस्रायलला आणखी चिथावणी देण्यासाठी 22 मे रोजी तिरान मार्गावरून इस्रायली जहाजांचा मार्ग बंद केला. एलात बंदरावरील इस्रायलच्या प्रवेशावरील बंदी यापूर्वी 1956 मध्ये उठवण्यात आली होती.

सिनाईच्या वाळवंटातील हवाई तळावर भाषण करताना गमाल नासिर यांनी, 'जर इस्रायलने आम्हाला युद्धाची धमकी दिली, तर आम्ही त्याचं स्वागत करू,' असं जाहीर केलं.

ज्यू राष्ट्रासमोर उभं राहण्याचं धाडस असलेला अरब नेता अशी जगभर स्वतःची ओळख नासिर यांना निर्माण करायची इच्छा होती.

म्हणून अत्याधुनिक लढाऊ विमानं उडवणाऱ्या वायुसेनेतील वैमानिकांसमोर उभे असलेल्या नासिर यांच्या फोटोचा संपूर्ण जगात मोठ्या प्रमाणात प्रचार केला गेला.

या फोटोत ते एखाद्या लहान मुलासारखे आनंदी दिसत होते.

हल्ल्यासाठी दबाव

इजिप्तच्या या घोषणेनंतर अवघ्या 42 मिनिटांतच अमेरिकेचे उपराष्ट्राध्यक्ष ह्यूबर्ट हम्फ्रे यांनी इजिप्तच्या भेटीची आशा व्यक्त केली आणि जर हा वाद वाढवला नाही तर त्यांचा दौरा होऊ शकतो, असं ते म्हणाले.

त्यावेळी अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष लिंडन जॉन्सन या परिस्थितीवर प्रचंड संतापले होते.

दुसरीकडे, संयुक्त राष्ट्रांचे सरचिटणीस यू थांट यांनी शांतता मोहिमेसाठी पश्चिम आशियाचा दौरा सुरू केला होता. यावेळी नासिर यांनी पुन्हा एकदा इजिप्त पहिल्यांदा गोळी चालवणार नसल्याचे वचन दिले.

पण आपल्या दौराच्या शेवटी यू थांट यांनी असा अंदाज व्यक्त केला की, जर एलात बंदराचा वेढा संपला नाही, तर युद्ध निश्चित आहे.

गमाल नासिर यांनी सामुद्रधुनी बंद केल्यानंतर केवळ एका दिवसानंतरच इस्रायलचे पंतप्रधान लेव्ही एक्शोल यांनी आपल्या सैन्याला सीमेकडे पाठवण्याचा आदेश दिला. या आदेशानंतर 48 तासांत 50 वर्षापर्यंत वयाचे 2 लाख 50 हजार सैनिक आणि निमलष्करी दल युद्धासाठी मैदानात उतरण्यास तयार झाले होते.

जनरल रॉबिन यांच्यावर दबाव वाढत चालला होता, विशेष म्हणजे सर्व लष्करी पुरावे विरोधात असतानाही. तरीही जनरल रॉबिन यांनी ठरवलं होतं की, ते इस्रायलला युद्धाच्या आगीत ढकलणार आहेत.

त्यांना इतका मानसिक तणाव आला की, अनेक सिगारेटची पाकिटे संपवल्यानंतर ते थकून बेडवर पडले. सुमारे 24 तास झोपल्यानंतर ते जागे झाले आणि पुन्हा ऑफिसला गेले.

तिरानची सामुद्रधुनी

युद्ध थांबवण्याबाबत आंतरराष्ट्रीय पातळीवर प्रयत्न सुरू झाले होते. इस्रायलचे परराष्ट्र मंत्री अब्बा एबान हे पहिल्या विमानाने राष्ट्राध्यक्ष जॉन्सन यांना भेटण्यासाठी वॉशिंग्टनला रवाना झाले.

पूर्वी 1956 मध्ये इस्रायलने ब्रिटन आणि फ्रान्ससोबत गुप्त करार करून इजिप्तवर हल्ला केला होता. तेव्हा अमेरिकेने इस्रायलला आक्रमक देश घोषित केलं आणि ताब्यात घेतलेल्या भागातून बाहेर पडण्यास भाग पाडलं. म्हणून या वेळी इस्रायलचा अमेरिकेचा पाठिंबा मिळवण्याचा प्रयत्न होता.

राष्ट्राध्यक्ष जॉन्सन यांनी इस्रायलला सांगितलं की, पहिली गोळी इस्रायलकडून चालवली जाऊ नये.

ते इस्रायलच्या परराष्ट्र मंत्र्यांना म्हणाले, 'आपण इजिप्तबद्दल चिंता करू नका. इजिप्तशी युद्ध होण्याची शक्यता कमी आहे, आणि जरी झालं तर मला माहिती आहे की, आपण त्यांचं मोठं नुकसान करू.'

राष्ट्राध्यक्ष जॉन्सन यांनी बैठकीत असाही संकेत दिला की, गरज पडल्यास अमेरिका आपल्या मित्र देशांच्या नौदलासह तिरान सामुद्रधुनी खुली करण्यासाठी हल्ला करू शकते.

अब्बा एबान यांनी ठरवलं की, ते अमेरिकेच्या गतीनुसारच पुढे जातील, पण इस्रायलचे सैन्य हल्ल्यासाठी तयार होते आणि त्यांचे जनरल राजकारण्यांच्या दिरंगाईमुळे निराश झाले होते.

इस्रायली लष्कर अब्बा एबान यांच्या वर्तणुकीमुळे चिडले होते. त्यांना परराष्ट्र मंत्र्यांची वागणूक आवडली नव्हती.

जॉर्डनची कोंडी

म्हणूनच, 28 मे रोजी इस्रायलच्या मंत्रिमंडळाने आणखी दोन आठवडे वाट पाहण्याचा निर्णय घेतला, तेव्हा जनरल खूप संतापले. त्यांच्या मते ही समस्या फक्त तिरान सामुद्रधुनी उघडण्याशी संबंधित नव्हती.

इस्रायलच्या जनरलच्या मते नासिर हे संपूर्ण अरब जग इस्रायलविरोधात एकत्र करत होते. त्यासाठीच त्यांनी आपलं लष्कर सिनाईला पाठवलं होतं, जेणेकरून ते थेट इस्रायलच्या सीमेवर हल्ला करू शकतील.

नासिर 1956 पर्यंत अरब जगतातील एकमेव सर्वमान्य नेते बनले होते. जेव्हा ते इस्रायलविरुद्ध अरबांमध्ये तणाव निर्माण करत होते, तेव्हा त्यांची राजकीय स्थिती आणखी मजबूत झाली.

28 मे रोजी त्यांनी कैरो येथे परदेशी पत्रकारांसोबत एक बैठक घेतली. ज्यामध्ये त्यांनी सिनाई आणि तिरान सामुद्रधुनीतील संकटाची तुलना इस्रायलच्या पॅलेस्टाईनविरुद्धच्या 'आक्रमक धोरणा'शी केली.

इस्रायलने 1948 मध्ये पॅलेस्टाइन भागावर हल्ला करून त्यांची जमीन हिसकावून घेतली, त्यामुळे आता इस्रायलसोबत शांततेत किंवा सोबत राहणं शक्य नाही, असं नासिर यांचं म्हणणं होतं.

नासिर यांच्या या आत्मविश्वासामुळे जॉर्डनचे शाह हुसेन मागे पडले. हुसेन यांचा नासिर यांच्यावर विश्वास नव्हता. त्यांच्या मते इस्रायलचं मुख्य उद्दिष्ट हे वेस्ट बँकवर कब्जा करणं आहे, असं त्यांनी ओमानमध्ये सीआयए प्रमुखांना सांगितलं.

त्यांचे वरिष्ठ सहकारी त्यांच्यावर नासिर यांच्यासोबत समन्वय साधण्यासाठी दबाव आणत होते.

भीती आणि धमकी

शाह हुसेन यांच्यासाठी सर्वात मोठा प्रश्न त्यांच्या स्वतःच्या अस्तित्वाचा आणि सत्तेचा होता. त्यामुळे त्यांनी इच्छा नसली तरी नासिर यांच्यासोबत तडजोड करण्याचा निर्णय घेतला.

युद्धानंतर काही वर्षांनी त्यांनी इतिहासकार एवी श्लेम यांना सांगितलं की, 'मला माहीत होतं की युद्ध होणार आहे. मला माहीत होतं की आपण ही लढाई हरणार आहोत. मला माहीत होतं की, जॉर्डन धोक्यात आहे.

आपल्याला दोघांकडून धोका होता, त्यामुळे आपण जे केलं तेच योग्य होतं. जर आपण या वादापासून बाहेर राहिलो असतो, तर आपल्या देशाचे दोन तुकडे झाले असते.'

जर इस्रायलच्या जनरलला त्यांच्या इच्छेनुसार करायला दिलं असतं, तर त्यांना विश्वास होता की ते इस्रायलला मोठ्या विजयापर्यंत नेऊ शकले असते.

दरम्यान, अरब रेडिओ आणि इस्रायलच्या वृत्तपत्रांमध्ये एकमेकांविरुद्ध भयंकर धमक्या थांबण्याचं नाव घेत नव्हत्या. याचा परिणाम असा झाला की, संपूर्ण इस्रायलवर निराशेचे ढग पसरले.

सरकारने ताबूत गोळा करायला सुरुवात केली आणि धार्मिक नेत्यांनी आणीबाणीचा विचार करून सार्वजनिक उद्यानांचे स्मशानभूमीत रूपांतर करण्याची तयारी सुरू केली.

या परिस्थितीत, पंतप्रधान लेव्ही एश्कोल यांचं 28 मे रोजीचं भाषण परिस्थिती अधिक बिघडवणारं ठरलं. भाषणादरम्यान ते अडखळत होते आणि त्यांना योग्य शब्दही निवडता येत नव्हते.

भाषणानंतर एका बैठकीत इस्रायलच्या जनरल्सनी पंतप्रधानांवर जोरदार टीका केली. जेव्हा सर्व जनरल त्यांच्याबद्दल अपशब्द काढत होते, तेव्हा ब्रिगेडियर जनरल एरियल शेरॉन हे एकदम ओरडून म्हणाले की, 'पंतप्रधान, आपण आपलं सर्वात मोठं शस्त्र गमावलं आहे, आणि ते शस्त्र म्हणजे आपली भीती.'

युद्धापूर्वीचा शेवटचा दिवस

या बैठकीत उपस्थित अनेक कमांडर्सनी कठोर आणि उपहासात्मक शब्द वापरले आणि आपल्या सरकारची तुलना त्या ज्यू नेत्यांशी केली ज्यांना युरोपमधून निर्वासित झाल्यानंतर गुलामासारखं दयेची भीक मागण्यास भाग पाडलं गेलं होतं.

युरोपमधून आलेल्या राजकीय नेत्यांच्या उलट, 1950 आणि 60 च्या दशकात इस्रायलमध्ये जन्मलेल्या लोकांची वाढ अशी झाली की, ते युरोपियन ज्यूंना कमजोर समजत होते, कारण ते नाझी दडपशाहीविरोधात उभे राहिले नाहीत आणि त्यांनी सर्व अत्याचार सहन केला.

इतर इस्रायली पंतप्रधानांप्रमाणेच एश्कोल यांच्याकडे पंतप्रधानपदासोबतच संरक्षण मंत्रालयही होतं. परंतु, लवकरच त्यांना हे पद युद्धनायक आणि एक डोळा असलेले जनरल मोशे दायान यांना देण्यास भाग पाडलं गेलं.

युद्धासाठी सदैव तयार राहणारा माणूस अशी मोशे दायान यांची ख्याती होती.

नासिर हे मोठं जोखमीचं पाऊल उचलत होते. इजिप्तकडे आधुनिक हवाईदल होतं, पण जमिनीवरील त्यांचं सैन्य कमजोर होतं. नासिर यांच्या जनरलला देखील माहीत होतं की, त्यांच्या जोखमीच्या सवयीने त्यांना विनाशकारी युद्धाच्या उंबरठ्यावर नेऊन ठेवलं आहे.

दुसऱ्या बाजूला, युद्ध थांबवण्याचे आंतरराष्ट्रीय प्रयत्नही निष्फळ ठरले होते. ब्रिटन आणि अमेरिकेकडे तिरान सामुद्रधुनी इजिप्तच्या ताब्यातून मुक्त करणं हा एकच उपाय उरला होता.

परंतु, ब्रिटिश आणि अमेरिकन नौदलाच्या प्रमुखांना हा उपाय आवडला नाही. त्यांना भीती होती की, जर ते तिरानची सामुद्रधुनी मुक्त करू शकले नाहीत, तर हा नासिर यांचा आणखी एक विजय ठरेल.

अमेरिकेची मदत आणि प्रयत्न

आणि नंतर शुक्रवारी, 2 जून रोजी इस्रायली जनरलनी आपल्या संरक्षण मंत्रिमंडळात युद्धाचं जोरदार समर्थन केलं. त्यांनी नेत्यांना सांगितलं की, ते इजिप्तचा पराभव करू शकतात, पण ते जितका उशीर करतील, तितकं हे काम कठीण होईल.

यापूर्वीच इस्रायलची गुप्तचर एजन्सी मोसादचे प्रमुख मीर एमिट हे बनावट पासपोर्टवर वॉशिंग्टनला जाऊन आले होते. त्यांना युद्धासाठी जास्त वाट पाहायची इच्छा नव्हती. 50 वर्ष वयापर्यंतच्या लोकांना दीर्घ काळासाठी सैन्यात बोलावल्यामुळे देशाची अर्थव्यवस्था बिघडेल, अशी त्यांना भीती होती.

अमेरिकेनेही इस्रायलला स्पष्ट संकेत दिले. अमेरिकेला सांगण्यात आलं की, इस्रायल आता युद्धात उतरत आहे आणि ते (अमेरिका) या युद्धाला थांबवण्याचा प्रयत्न करणार नाहीत.

मोसादचे प्रमुख मीर एमिट जेव्हा विमानाने परत इस्रायलला आले, तेव्हा अमेरिकेतील इस्रायलचे राजदूत एबे हर्मनही त्यांच्यासोबत होते. ते शनिवारी, 3 जून रोजी तेल अवीव विमानतळावर उतरले.

एक कार त्या दोघांना घेऊन थेट पंतप्रधान एश्कोल यांच्या निवासस्थानी गेली, जिथे ते आपल्या मंत्र्यांसोबत त्यांचीच वाट पाहत होते. युद्ध लगेच सुरू करावं अशी मीर एमिट यांची इच्छा होती. तर एबे हर्मन यांचा आठवडाभर थांबण्याचा आग्रह होता.

मोशे यांना हे मान्य नव्हतं. त्यांचं म्हणणं होतं की, ''आपण सात किंवा नऊ दिवस थांबलो तर हजारो लोक मरतील. पहिला हल्ला आपणच केला पाहिजे, आणि राजकारणाचं काय ते आपण नंतर पाहूयात.''

खोलीत असलेल्या कोणत्याही व्यक्तीला आता शंका राहिली नव्हती, युद्धाचा निर्णय झालेला होता. इस्रायल युद्ध करणार हे निश्चित झालं होतं.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी कॅबिनेटनेही हा निर्णय मान्य करून त्यावर शिक्कामोर्तब केलं.

नासिर यांचं भाकीत होतं की, इस्रायल 4 किंवा 5 जूनला हल्ला करेल. त्यांच्या अंदाजाचा आधार म्हणजे जॉर्डन खोऱ्यात आणि इस्रायलकडे सुरू असलेली इराकी सैन्याची हालचाल.

अचानक हल्ला

5 जून रोजी सकाळी 7.40 वाजता तेल अवीवच्या संरक्षण मंत्रालयात सगळे जण श्वास रोखून बसले होते, कारण हल्ल्याची वेळ जवळ आली होती. शत्रूला सावरायलाही वेळ न देता लगेचच इजिप्तवर हल्ला करून अरब हवाई दलाची ठिकाणं उध्वस्त करण्यावरच इस्रायलच्या लढाऊ विमानांचं यश अवलंबून होतं.

इस्रायलचं हवाईदल अनेक वर्षांपासून या हल्ल्याची तयारी करत होतं. यासाठी गुप्तचर विमानांच्या मदतीनं त्यांनी अरब हवाईदलाची सर्व ठिकाणं आधीच नीट समजून घेतली होती.

इजिप्त आणि इतर अरब देशांच्या तुलनेत इस्रायलने पूर्ण तयारी केली होती. त्यांनी इजिप्त, जॉर्डन आणि सीरियाच्या हवाई तळांची सर्व माहिती मिळवण्यासाठी शेकडो गुप्तचर मोहिमा राबवल्या होत्या.

प्रत्येक वैमानिकांजवळ एक पुस्तक होतं, ज्यात लक्ष्य कुठे आहे आणि तिथली सुरक्षा कशी आहे याची माहिती दिलेली होती. हल्ल्याच्या वेळी मोठ्या अरब अधिकाऱ्यांचे आवाज ओळखता यावेत म्हणून त्यांनी रेडिओ कॉलवर आधारित एक खास यंत्रणा तयार केली होती.

हे इस्रायलचं एक मोठं यश होतं. फील्ड मार्शल आमिर आणि इजिप्तचे सैन्य प्रमूख बीर तमादा विमानतळावर बैठक घेणार होते. बैठक सुरू होणार इतक्यात इस्रायलच्या लढाऊ विमानांनी तिथे बॉम्ब टाकायला सुरुवात केली.

लष्कराचे जनरल इतकं थक्क झाले की, त्यांच्या मनात सर्वात आधी कुणीतरी इजिप्तमधूनच बंड केलं असेल, असा विचार आला.

आमिर आपलं विमान उडवण्यात तर यशस्वी झाले, पण उतरण्यासाठी त्यांना जागाच मिळत नव्हती. कारण इजिप्तमधील सर्व हवाई तळ हल्ल्यात उद्ध्वस्त झाले होते.

तेल अवीवमध्ये एझर वायझमन खूप आनंदी होते. हल्ले त्यांच्या अपेक्षेपेक्षा चांगले होत होते. शत्रूविरुद्ध त्यांना अनपेक्षित यश मिळालं होतं. त्यांनी पत्नीला फोन करून ओरडून सांगितलं, 'आपण युद्ध जिंकलो आहोत.'

त्या दिवशी इस्रायलने जॉर्डन आणि सीरियन सैन्याचे बहुतेक हवाई तळ उद्ध्वस्त केले होते. आकाशावर इस्रायलचं पूर्ण वर्चस्व होतं.

इजिप्तचं हवाईदल पूर्णपणे उद्ध्वस्त

इस्रायलने शाह हुसेन यांना युद्धात न उतरण्याचा इशारा दिला, पण त्यांनी आधीच ठरवलं होतं. त्यामुळे त्यांनी जॉर्डनचं ताकदवान सैन्य इजिप्तच्या तुलनेनं एका साध्या अधिकाऱ्याच्या नेतृत्त्वाखाली ठेवलं.

जेरुसलेममध्ये लढाई सुरू झाल्यानंतर अवघ्या अर्ध्या दिवसातच जॉर्डन सैन्याने गोळीबार सुरू केला. शाह हुसेन यांनी इस्रायलपासून दूर राहण्याचा इशारा ऐकला नाही.

1966 च्या सामुआ हल्ल्यानंतर शाह हुसेन यांनी इस्रायलच्या आश्वासनावर विश्वास ठेवला नाही. कारण त्यांना वाटत होतं की, जर त्यांनी इजिप्तसोबतच्या लष्करी आघाडीतून माघार घेतली तर त्यांची सत्ता धोक्यात येईल.

दक्षिणेकडे इस्रायलचे सैन्य सिनाईत वेगाने पुढे सरकत होतं. इजिप्तचं सैन्य देखील धैर्यानं लढत होतं, परंतु ते इस्रायलच्या सैनिकांसारखे प्रशिक्षित, चपळ आणि लवचिक नव्हते.

कैरो येथील लष्कराच्या मुख्यालयात कमांडर घाबरलेले होते. जनरल सलाहुद्दीन हदीदी यांनी अर्धं युद्ध गमावल्याचं मान्यही केलं होतं आणि इजिप्तसाठी हा सर्वात वाईट पराभव होता.

पण बाहेर रस्त्यावर लोक आनंद साजरा करत होते. सत्ताधारी पक्षाने दिलेल्या बसेसमधून लोक शहरात येत होते. 'व्हॉइस ऑफ अरब' हे बातम्यांचं एक विश्वासार्ह स्त्रोत होता, पण ते चुकीची माहिती पसरवत होते.

रात्री 8 वाजून 17 मिनिटांनी त्यांनी बातमी दिली की, 86 इस्रायली विमानं पाडण्यात आली आहेत आणि इजिप्तचे रणगाडे इस्रायलमध्ये घुसले आहेत.

सिनाईमध्ये असलेले जनरल मोहम्मद अब्दुल गनी या बातम्या ऐकत होते आणि त्यांना ठाऊक होतं की, या सर्व बातम्या खोट्या आणि मुर्खपणाच्या आहेत.

अनेक वर्षांनंतर मी अहमद यांना विचारलं की, 'तुम्ही हे खोटं का सांगितलं?' त्यांनी उत्तर दिलं, 'तुम्ही लोकांना लढायला सांगत होतात, नाचायला नाही. आम्हाला समजलं की, प्रसारण आमचं सर्वात शक्तिशाली शस्त्र होतं. आमचे अनेक श्रोते निरक्षर होते, त्यामुळे रेडिओ त्यांच्यापर्यंत पोहोचण्याचं सर्वात महत्त्वाचं माध्यम होतं.'

1967 मध्ये जेव्हा पराभवाची खरी बातमी समोर आली, तेव्हा नासिर आणि आमिर हे त्यांच्या घराकडे परतले. अन्वर सादात यांनी नंतर राष्ट्राध्यक्ष म्हणून इस्रायलबरोबर ऐतिहासिक शांतता करार केला, पण त्यांच्या सुरक्षा रक्षकांपैकी काहींनी त्यांची हत्या केली.

एक नवीन दृश्य

अवघ्या सहा दिवसांत इस्रायलने इजिप्त, जॉर्डन आणि सीरियाच्या सैन्याला पराभूत केलं. इजिप्तकडून गाझा पट्टी आणि सिनाई, सीरियाकडून गोलान टेकडी आणि जॉर्डनकडून वेस्ट बँक आणि पूर्व जेरूसलेम हिसकावून घेतलं.

दोन हजार वर्षांनंतर पहिल्यांदाच जेरूसलेमवरील ज्यूंचं पवित्र स्थळ ज्यूंनी ताब्यात घेतलं. त्यानंतर पॅलेस्टाइन लोकांना मोठ्या प्रमाणावर इथून बाहेर जावं लागलं आणि काहींची हत्या झाली, पण 1948 सारखी परिस्थिती निर्माण झाली नव्हती.

नासिर यांनी राजीनामा दिला, पण लाखो लोकांच्या विरोधामुळे त्यांना हा निर्णय परत घ्यावा लागला. त्यानंतर ते 1970 मध्ये मृत्यूपर्यंत याच पदावर राहिले.

फिल्ड मार्शल आमिर यांचा मृत्यू रहस्यमय परिस्थितीत झाला. त्यांच्या कुटुंबीयांचं म्हणणं आहे की, त्यांना विष देण्यात आलं होतं.

जॉर्डनचे शाह हुसेन यांनी पूर्व जेरूसलेम गमावलं, पण त्यांची सत्ता कायम राहिली. त्यांनी इस्रायलसोबत गुप्त चर्चा सुरू ठेवली आणि दोन्ही देशांमध्ये 1994 मध्ये शांतता करार झाला.

सीरियाच्या हवाईदलाचे कमांडर हाफीज असद यांनी 1970 मध्ये सत्ता मिळवली. त्यांचे 2000 मध्ये निधन झाल्यावर त्यांचा मुलगा बशर अल-असद सत्तेवर आला. आता तिथेही बशर अल-असद यांना सत्तेवरून पदच्युत करण्यात आलं आहे.

इस्रायलचे पंतप्रधान एश्कोल यांचा 1969 मध्ये हृदयविकाराने मृत्यू झाला. युद्धाच्या सायंकाळी त्यांना संरक्षण मंत्रालयातून जबरदस्तीने बाहेर काढल्याच्या धक्क्यातून ते कधीही बाहेर आलेच नाहीत, असं त्यांच्या पत्नी मरियम यांच म्हणणं आहे.

एश्कोल यांच्या नंतर गोल्डा मेयर पंतप्रधान झाल्या. 1973 मध्ये त्यांना इशारा मिळाला की, सीरिया आणि इजिप्त अचानक हल्ल्याची तयारी करत आहेत. पण इस्रायलला अजूनही 1967 मधील विजयाचा अभिमान होता.

या युद्धात अमेरिकेनं इस्रायलला खूप मदत केली. 1967 नंतर अमेरिकेने इस्रायलकडे नवीन नजरेनं पाहायला सुरुवात केली. तीन अरब देशांच्या सैन्यांना पराभवाची धूळ चारणाऱ्या तरूण इस्रायलींच्या ते प्रेमात पडले.

1967 च्या युद्धामुळे इस्रायल आणि पॅलेस्टाइनमध्ये मोठा बदल झाला. इस्रायलने पॅलेस्टाइनच्या जमिनीवर कब्जा करण्यास सुरुवात केली आणि आजही म्हणजे अर्ध्या शतकानंतरही ते सुरूच आहे.

इस्रायलने पूर्व जेरूसलेम आणि गोलन टेकड्यांवरही ताबा मिळवला, परंतु जगाला तो ताबा मान्य नाही.

युद्ध संपताच इस्रायलचे पंतप्रधान डेव्हिड बेन गुरियन यांनी विजयाच्या आनंदा सोबतच सावधगिरी बाळगण्याचीही सर्वांना सूचना केली.

एका थिंक टँकला संबोधित करताना ते म्हणाले की, "या भागात राहणं ज्यू राज्याला हानी पोहोचवेल किंवा कदाचित नष्ट करेल. इस्रायलने जेरूसलेम राखून उर्वरित भाग अरबांना परत द्यावा, मग ते शांतता करारानुसार असेल किंवा नसेल."

नकाशावर गोलानपासून सुएजपर्यंत आणि जॉर्डन नदीजवळ असलेल्या इस्रायलच्या राज्याचा नकाशा पाहून परराष्ट्र मंत्री अब्बा एबान याकडे शांततेची हमी म्हणून नाही, तर युद्धाचं आमंत्रण म्हणून पाहत होते.

(बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन.)