इन्कम टॅक्स रिटर्न कसा भरायचा? ITR भरताना योग्य फॉर्म कसा निवडायचा?

जून-जुलै महिना आला की पावसासोबतच आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट येते. इन्कम टॅक्स रिटर्न (ITR) म्हणजे आयकर परतावा भरण्याची मुदत.

दरवर्षी 31 जुलैपर्यंत हा आयकर परतावा दाखल करणं अपेक्षित असतं. या वर्षी ही मुदत 15 सप्टेंबरपर्यंत वाढवण्यात आली आहे.

2024-25 साठी आयकर खात्याने रिटर्न भरण्यासाठीच्या फॉर्म्समध्ये बदल केले आहेत. मग आयटीआर भरण्यासाठी कोणता फॉर्म कुणासाठी आहे, तुम्ही कोणता फॉर्म निवडायचा? हे आधी समजून घेणं गरजेचं आहे. त्याचबरोबर आयटीआर कसा भरायचा हेही जाणून घेऊ.

त्याचसोबत आयटीआर म्हणजेच इन्कम टॅक्स रिटर्न म्हणजे काय आणि तो कसा भरायचा हेही समजून घेऊया.

इन्कम टॅक्स रिटर्न म्हणजे ITR हा एक फॉर्म आहे. या फॉर्मद्वारा तुम्ही भारतात केंद्र सरकारच्या आयकर विभागाला तुमच्या उत्पन्नाविषयी माहिती देता.

गेल्या आर्थिक वर्षामध्ये आपण किती उत्पन्न कमावलं, त्यासाठी किती टॅक्स भरला याचा दाखला करदाता या इन्कम टॅक्स रिटर्नद्वारे देत असतो.

आर्थिक वर्ष 2024-25 साठी इन्कम टॅक्स रिटर्न कुणी दाखल करायचा?

ज्या व्यक्तीचं उत्पन्न सरकारनं घालून दिलेल्या मर्यादेपेक्षा म्हणजे 'बेसिक एक्झेम्पशन लिमिट'पेक्षा जास्त आहे, त्यांनी इन्कम टॅक्स रिटर्न भरायला हवा.

एक्झेम्पशनची ही मर्यादा न्यू टॅक्स रेजिममध्ये सगळ्या वयोगटांसाठी आहे 3 लाख रुपये, तर जुन्या टॅक्स रेजिममध्ये आहे 2.5 लाख रुपये.

जुन्या कर प्रणालीनुसार 60-80 वर्षांच्या व्यक्तींसाठी 3 लाख रुपये तर 80 वर्षांवरील व्यक्तींचं 5 लाखांपर्यंतचं उत्पन्न टॅक्स फ्री आहे.

तुम्ही नोकरी किंवा व्यवसाय करत असाल, तर आयटीआर भरणं गरजेचं असतं. तुमचं उत्पन्न तीन लाखांपेक्षा कमी असेल म्हणजे तुमचं उत्पन्न करपात्र नसेल, तरीही रिटर्न भरलेला चांगला.

कारण ITR भरला असेल तर परदेश प्रवासासाठी लागणारा व्हिसा, क्रेडिट कार्ड, एखादी सरकारी योजना, गृहकर्ज अशा गोष्टींसाठी अर्ज करताना तसंच घर किंवा जमिनीची नोंदणी करताना तुमची विश्वासार्हता वाढते. त्यामुळे रिटर्न वेळेत भरायला हवा.

शिवाय तुमचं एकूण उत्पन्न करपात्र नसेल, पण तुमचा TDS कापला गेला असेल तर रिटर्न फाईल करून तुम्हाला टॅक्स रिफंड - कर परतावा मिळवता येईल.

ITR साठी कोणी कोणता फॉर्म भरावा?

तुम्ही किती पैसे कमावलेत आणि कोणत्या स्रोताद्वारे कमावलेत म्हणजे Amount of Income and Source of Income यावर तुम्ही रिटर्न कोणत्या फॉर्मद्वारे भरायचा, हे ठरतं.

तुम्ही स्वतंत्र करदाता, अविभक्त हिंदू कुटुंब (Hindu Undivided Family) की Company - म्हणून रिटर्न भरताय यावरही कोणता फॉर्म वापरायचा ते ठरतं.

आर्थिक वर्ष 2024-25 साठी आयकर खात्याने 7 प्रकारे ITR फॉर्म्स काढले आहेत.

ITR-1 याला 'सहज फॉर्म' असंही म्हटलं जातंय.

हा फॉर्म कोण वापरू शकतं?

ज्या व्यक्तीचं वार्षिक उत्पन्न 50 लाखांपेक्षा कमी आहे.

सॅलरी म्हणजे पगार वा पेन्शन, एका घरापासून मिळणारं उत्पन्न, व्याज, फॅमिली पेन्शन, डिव्हिडंड, रु. 5,000 पर्यंतचं कृषी उत्पन्न यांचा यात समावेश आहे.

पण याशिवाय इतर कोणत्या स्रोतांद्वारे तुम्हाला उत्पन्न मिळालं असेल, तर तुम्हाला हा फॉर्म वापरता येणार नाही.

ITR-2 - हा फॉर्म कोण वापरू शकतं?

ITR1 साठी पात्र नसलेल्या व्यक्ती आणि HUF ना हा फॉर्म वापरता येईल.

ज्यांचं उत्पन्न 50 लाखांपेक्षा जास्त आहे.

ज्यांचं वार्षिक कृषी उत्पन्न रु. 5000 पेक्षा जास्त आहे.

ITR1 साठी सांगितलेले सगळे उत्पन्न स्रोत आणि यासोबत कॅपिटल गेन्स म्हणजे जमीन, घर, ज्वेलरी, शेअर्स, क्रिप्टो करन्सी यांच्या विक्रीतून झालेला नफा, 2 किंवा अधिक घरांपासून मिळणारं उत्पन्न, परदेशातलं उत्पन्न वा मालमत्ता असणाऱ्यांसाठी हा फॉर्म आहे.

तुमचा बिझनेस असेल किंवा तुम्ही प्रोफेशनल किंवा फ्रीलान्सर असाल वा एखाद्या फर्ममध्ये पार्टनर असाल तर त्या व्यक्तींसाठीचा हा फॉर्म आहे.

शिवाय ITR-2 मधले उत्पन्न स्रोत निकषही या ITR-3 साठी लागू होतात.

ज्या नोकरदार व्यक्तींना Intra-day stock trading किंवा Futures and Options मधून उत्पन्न मिळतंय, अशांनीही हा फॉर्म भरायचा आहे.

ITR-4 म्हणजेच सुगम फॉर्म

Presumptive Tax स्कीम अंतर्गत येणारे लहान उद्योग आणि प्रोफेशनल्स ज्यांचं एकूण उत्पन्न 50 लाखांपर्यंत आहे, त्यांनी हा फॉर्म वापरायचा आहे.

Individual, HUF आणि LLP नसणाऱ्या पार्टनरशिप फर्म हा फॉर्म वापरू शकतात.

एका घरापासूनचं उत्पन्न, सॅलरी वा पेन्शन, लॉटरी वा घोड्याच्या शर्यतींचा अपवाद वगळता इतर स्रोतांपासूनचं उत्पन्न हे निकषही इथे लागू होतात.

थोडक्यात, अशा व्यक्ती ज्या नोकरी करतायत पण सोबतच पार्ट टाईम बिझनेस वा फ्रीलान्सिंगमधूनही ज्यांना उत्पन्न मिळतंय.

ITR-5 - हा फॉर्म आहे फर्म्स, LLP (Limited Liability Partnerships), AOP (Association of Persons) आणि BOI ( Body of Individuals) साठी.

ITR-6 आणि ITR-7 हे फॉर्म कंपन्या आणि ट्रस्टसाठी आहेत.

इन्कम टॅक्स रिटर्न भरण्यासाठी तुम्हाला कोणते फॉर्म लागतात?

Form 16 - तुम्ही जिथे नोकरी करताय त्या कंपनीकडून - Employer कडून तुम्हाला फॉर्म 16 मिळेल.

याशिवाय Form 16 मध्ये सगळा तपशील नसेल तर मग तुम्हाला रिटर्न फाईल करताना घरभाड्याच्या पावत्या, गुंतवणुकीचा तपशील, प्रिमियम रिसीट्स या गोष्टी हाताशी ठेवाव्या लागतील.

Form 26AS - तुमच्या वेगवेगळ्या स्रोतांच्या उत्पन्नावर कापल्या गेलेल्या TDS - Tax Deducted At Source चा तपशील यात असतो. याशिवाय सेल्फ असेसमेंट टॅक्स, भरलेला अॅडव्हान्स टॅक्स याचेही तपशील याच फॉर्ममध्ये असतात. इन्कम टॅक्सच्या वेबसाईटवर लॉग-इन करून तुम्हाला तुमचा हा फॉर्म पाहता येईल.

Form 15G आणि Form 15H

हा असतो TDS शिवायच्या उत्पन्नासाठी. तुमचं वय 60 वर्षांपेक्षा कमी असेल आणि तुमचं वार्षिक उत्पन्न हे बेसिक एक्झम्पशनपेक्षा कमी असेल, तर तुम्ही फॉर्म 15G दाखल करू शकता.

तुम्ही जर ज्येष्ठ नागरिक असाल आणि तुमचं टॅक्स दायित्व नसेल, तर मग तुम्ही 15H फॉर्म दाखल करू शकता.

हे Self Declaration Forms आहेत. जे बँकेत दिले, की बँक TDS कापत नाही.

याशिवाय तुम्हाला तुमचे आधार - पॅन नंबर्सही लागतील.

ITR कसा भरायचा?

ITR भरताना तुम्ही तुमच्या चार्टर्ड अकाऊंटंटची मदत घेऊ शकता. ही सेवा ऑनलाईन देणाऱ्या वेबसाईट्सची मदत घेऊ शकता किंवा स्वतःपण भरू शकता.

ऑनलाईन ITR भरण्याची पद्धतही सोपी आहे. आयकर विभागाच्या वेबसाईटवर त्याची पूर्ण माहिती दिली आहे.

ऑनलाईन इन्कम टॅक्स रिटर्न भरण्यासाठी हे करा

सर्वात आधी ई-फायलिंग पोर्टलवर तुमचं प्रोफाईल असायला हवं. त्यासाठी या वेबसाईटच्या होमपेजवर आधी उजव्या कोपऱ्यात वर असलेल्या टॅबवर जाऊन रजिस्टर करा. तिथे तुम्हाला तुमची प्राथमिक माहित, पॅन डिटेल्स वगैरे भरावं लागेल आणि पासवर्ड जनरेट करावा लागेल. हे डिटेल्स वापरून इन्कम टॅक्स रिटर्न भरताना लॉग इन करा.

लॉग इन केल्यावर डॅशबोर्डवर जाऊन ई फाईलवर क्लिक करा आणि इन्कम टॅक्स रिटर्न्समध्ये जा. त्यात फाईल इन्कम टॅक्स रिटर्न हा पर्याय आणि कुठल्या वर्षासाठी कर भरत आहात ते वर्ष निवडा. तसंच ऑनलाईन पर्यायही निवडा.

यानंतर तुम्हाला आणखी काही पर्याय निवडायचे आहेत. इंडिव्हिज्युअल म्हणजे एक व्यक्तीसाठी कर भरला जातो असल्याचा पर्याय तसंच योग्य तो टॅक्स रिटर्न फॉर्म निवडावा लागेल.

तुम्हाला लागणाऱ्या सगळ्या डॉक्युमेंट्सची माहिती खाली पडताळून पाहा आणि मग लेट्स गेट स्टार्टेडवर क्लिक करा.

कुठल्या कारणासाठी टॅक्स भरत आहात, तो पर्याय तुम्हाला निवडावा लागेल. तुम्ही नव्या किंवा जुन्या करप्रणालीनुसार कर भरणार आहात ते यानंतर निवडावं लागेल.

तुमचा Form 16 असेल, तर मग तुमची काही माहिती इथे आधीच भरून येईल. ती तपासून पाहा. त्यात काही बदल करायचे असतील किंवा अधिक माहिती टाकायची असेल तर ती टाका.

प्रत्येक सेक्शन नीट भरल्यावर रिटर्न सबमिट करा. यानंतर तुम्हाला टॅक्स रिटर्न ई व्हॅलिडेट करावा लागेल.

तुमच्या अकाऊंटला जोडलेलं बँक अकाऊंटही तपासून पाहा. तुम्हाला काही कर भरावा लागणार असेल, तर त्याचं पेमेंट यानंतर करता येईल.

तुम्ही आता पेमेंटसाठी युपीआयचा वापर करू शकता. क्यूआर कोड स्कॅन करून अगदी लगेच पेमेंट करणं शक्य होतं.

मग तुम्हाला पुन्हा ईफायलिंग प्रक्रिया पूर्ण करायची आहे.

तुम्हाला लगेच किंवा तीस दिवसांच्या आता तुमचे टॅक्स रिटर्न ई व्हेरिफाय करावे लागतील. ई व्हेरिफाय केल्यावर तुम्हाला ट्रँझॅक्शन आयडी आणि अ‍ॅटक्नॉलेजमेंट नंबर मिळेल. तसंच मोबाईलवर एसएमएसद्वारा आणि रजिस्टर्ड ईमेल आयडीवरही कन्फर्मेशन येईल.

(बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन)