एअर इंडियाचं विमान अवघ्या 30 सेकंदांत कोसळण्यामागचं कारण काय?

गुरुवारी (12 जून) दुपारी अहमदाबादहून लंडन गॅटविककडे जाणाऱ्या फ्लाइट AI 171 सोबत नेमकं काय घडलं हे सखोल चौकशीनंतरच स्पष्ट होईल. परंतु, उड्डाणानंतरचे क्षण हे विमानवाहतुकीत सर्वात आव्हानात्मक मानले जातात.

भारतीय तपास अधिकाऱ्यांसोबत अमेरिका आणि ब्रिटनमधील तज्ज्ञही येत्या काही दिवसांत या चौकशीत सहभागी होणार आहेत. सरदार वल्लभभाई पटेल आंतरराष्ट्रीय विमानतळावरून उड्डाण केल्यानंतर अवघ्या 1.5 किमी (0.9 मैल) अंतरावर बोईंग 787-8 ड्रीमलायनर कोसळण्याच्या कारणांचा शोध घेण्याचा प्रयत्न सध्या सुरू आहे.

2011 मध्ये व्यावसायिक सेवेत दाखल झाल्यापासून 787-8 ड्रीमलायनर विमानाचा पहिल्यांदाच जीवघेणा अपघात झाला आहे. गुरुवारी (12 जून) झालेल्या या दुर्घटनेत विमानातील 241 प्रवाशांचा आणि त्याचवेळी जमिनीवर असलेल्या काही लोकांचा मृत्यू झाला आहे.

'बीबीसी'ने भारतातील एव्हिएशन तज्ज्ञ आणि 787-8 विमानं नियमितपणे भारतातील आंतरराष्ट्रीय विमानतळांवरून उडवणाऱ्या काही वैमानिकांशी (ज्यांनी नाव न सांगण्याच्या अटीवर बोलण्यास सहमती दर्शवली) संवाद साधला. यामुळे अहमदाबाद शहराच्या मध्यभागी उड्डाणानंतर काही क्षणातच विमान निवासी इमारतींवर कोसळण्यामागील शक्य कारणांचा शोध घेता येईल.

उंची गाठण्यासाठी धडपड

787-8 ड्रीमलायनर हे विमान कॅप्टन सुमीत सभरवाल आणि त्यांचे सहवैमानिक क्लाइव्ह कुंदर हे चालवत होते. हे दोघेही अत्यंत अनुभवी वैमानिक होते. त्यांचा एकत्रित उड्डाणाचा अनुभव 9,000 तासांहून अधिक होता. कॅप्टन सभरवाल यांना व्यावसायिक विमान चालवण्याचा 22 वर्षांहून अधिक अनुभव होता.

अहमदाबादहून उड्डाण करताना विमानात 100 टन इंधन होते, म्हणजेच जवळजवळ पूर्ण टँक भरलेला होता, असं केंद्रीय गृहमंत्री अमित शहा यांनी सांगितलं.

भारताच्या नागरी विमान वाहतूक नियामक संस्थेनं सांगितलं की, टेकऑफनंतर लगेचच कॉकपीटमधून 'मेडे' कॉल देण्यात आला. त्यानंतर विमानाकडून कोणताही प्रतिसाद मिळाला नाही. हा मेडे कॉल का दिला गेला हे अस्पष्ट आहे.

मात्र, या दुर्घटनेतील एकमेव वाचलेले प्रवासी विश्वेशकुमार रमेश यांनी भारतीय प्रसारमाध्यमांना सांगितलं की, विमान उंची मिळवण्यासाठी प्रयत्न करत होतं, त्याचवेळी एक मोठा आवाज आला. यानंतर काही क्षणांतच ते बी.जे. मेडिकल कॉलेजच्या वसतिगृहावर कोसळलं.

'बीबीसी व्हेरिफाय'नं पडताळून पाहिलेल्या व्हीडिओत विमान एका निवासी परिसरावरून अतिशय कमी उंचीवर उडत होतं. शेवटच्या प्रसारित डेटानुसार विमान 625 फूट (190 मीटर) उंचीपर्यंत पोहोचलं होतं. त्यानंतर ते खाली उतरू लागलं आणि झाडे व इमारतींमुळे अदृश्य झाले. काही क्षणांत एक मोठा स्फोट झाल्याचं दिसून आलं.

"जर विमानाचे दोन्ही इंजिन बंद झाले असते, तर प्रतिक्रिया देण्यासाठी त्याच्याकडे वेळच उरला नसता," असं एका वैमानिकानं सांगितलं. 'बीबीसी व्हेरिफाय'नं पाहिलेल्या सीसीटीव्ही फुटेजनुसार, विमान केवळ 30 सेकंद हवेत होतं.

विमान एका निवासी भागात कोसळलं आणि फोटोंमध्ये दिसतंय की, जिथे अपघात झाला तिथे दाटीवाटीच्या भागात असलेल्या अनेक निवासी इमारतींचं मोठं नुकसान झालं आहे. या परिसरात रुग्णालयं आणि शासकीय इमारतीही होत्या.

दुहेरी इंजिन निकामी झाल्याचा अंदाज

विमानाच्या अल्पकाळ चाललेल्या उड्डाणाच्या व्हीडिओंवरून अपघाताचं नेमकं कारण निश्चितपणे सांगणं जवळजवळ अशक्य आहे.

येत्या काही दिवसांमध्ये या अपघाताची सखोल चौकशी सुरू होईल, ज्यामध्ये फ्लाइट डेटा रेकॉर्ड करणाऱ्या ब्लॅक बॉक्सचा आणि अपघातस्थळी सापडलेल्या अवशेषांचा तपास केला जाईल.

परंतु, समोर आलेल्या व्हीडिओंमध्ये विमानाला धावपट्टीवरून वर उचलण्यास संघर्ष करावा लागत असल्याचे दिसते. जोर किंवा शक्ती नसतानाही विमान जमिनीवरून उचलण्यासाठी प्रयत्न करत असल्याचे दिसले.

काही तज्ज्ञांनी व्यक्त केलेल्या अंदाजानुसार, अत्यंत दुर्मीळ अशी दोन्ही इंजिने बंद किंवा निकामी होण्याची शक्यता आहे. विमानात रॅम एअर टर्बाइन (RAT) सुरू केले गेले होते का, याबाबतही प्रश्न उपस्थित झाले आहेत; हा एक आपत्कालीन बॅकअप टर्बाइन आहे, जो मुख्य इंजिनला पॉवर देणं थांबवल्यास आवश्यक सिस्टिमसाठी ऊर्जा पुरवतो.

दुहेरी इंजिन बंद होण्याचे प्रकरण जवळजवळ ऐकण्यात आलेलं नाही. यापूर्वीचं उदाहरण म्हणजे 2009 मधील "मिरॅकल ऑन द हडसन", जेव्हा यूएस एअरवेजच्या एअरबस A320 ने न्यूयॉर्कच्या लागार्डिया विमानतळावरून उड्डाण केलं, त्यानंतर काही क्षणांत पक्ष्यांच्या धडकेत या विमानानं दोन्ही इंजिन गमावले, परंतु, विमान सुरक्षितपणे ग्लाइड करत उतरलं.

एका वरिष्ठ पायलटनं बीबीसीला सांगितलं की, दुहेरी इंजिनमध्ये बिघाड होणं इंधन दूषित होण्यामुळे किंवा बंद पडण्यामुळे देखील होऊ शकते. विमानाच्या इंजिनांना अचूक इंधन पुरवठा (मीटरिंग) प्रणालीवर अवलंबून असते. जर ही प्रणाली बंद पडली, तर इंजिनला इंधन मिळणं थांबू शकतं आणि इंजिन बंद होऊ शकतं.

मार्को चॅन या माजी पायलटनं 'बीबीसी व्हेरिफाय'ला सांगितलं की, उपलब्ध व्हीडिओ फुटेजच्या आधारे दुहेरी इंजिन निकामी झाल्याचा कोणताही पुरावा दिसत नाही.

एव्हिएशन एक्स्पर्ट मोहन रंगनाथन यांनी दुहेरी इंजिनमध्ये बिघाड होणं, ही एक 'अत्यंत दुर्मीळ घटना' असल्याचं बीबीसीला सांगितलं.

इंजिन निर्माता जीई एअरोस्पेसनं तपासात मदत करण्यासाठी भारतात एक टीम पाठवत असल्याचं सांगितलं. तर बोईंगनं एअरलाईनला पूर्ण मदत करण्याची तयारी दर्शवली आहे.

पक्ष्यांची धडक

भारतातील काही तज्ज्ञांनी आणखी एक शक्यता मांडली आहे, ती म्हणजे पक्ष्यांच्या धडकेतून झालेला अपघात.

जेव्हा विमान पक्ष्यांना धडकते तेव्हा हे होतं आणि विमानांसाठी हे अत्यंत धोकादायक असू शकतं. गंभीर प्रकरणांत, इंजिननं पक्ष्यांना ओढून घेतल्यास त्याची शक्ती कमी होऊ शकते, जसं की गेल्या वर्षी दक्षिण कोरियातील जेजू एअर अपघातात झालं, ज्यात 179 लोकांचा मृत्यू झाला.

अहमदाबाद विमानतळ 'पक्ष्यांसाठी कुख्यात' असल्याचं या विमानतळाशी परिचीत तज्ज्ञ आणि वैमानिकांनी बीबीसीला सांगितलं.

गुजरातमध्ये गेल्या पाच वर्षांत 462 पक्षी धडकण्याच्या घटना नोंदल्या गेल्या आहेत. त्यापैकी बहुतेक घटना अहमदाबाद विमानतळावर झाल्या, असं नागरी विमानचालन मंत्रालयानं डिसेंबर 2023 मध्ये संसदेत सादर केलेल्या आकडेवारीनुसार दिसून येते.

सप्टेंबर 2023 मध्ये 'टाइम्स ऑफ इंडिया'च्या वृत्तात विमानतळ प्राधिकरणाच्या आकडेवारीचा हवाला देताना म्हटलं आहे की, अहमदाबादमध्ये 2022–23 मध्ये 38 पक्षी धडकण्याच्या घटना घडल्या, ज्या मागील 12 महिन्यांच्या तुलनेत 35 टक्क्यांनी वाढल्या होत्या.

2009 च्या घटनेत, 2700 फूट उंचीवर सीगल्सचा थवा होता, जो एअर इंडियाच्या फ्लाइटच्या उंचीपेक्षा चारपट जास्त होता. या प्रकरणात, भारतीय पायलटांकडे उंची किंवा फिरवण्यासाठी वेळही नव्हता.

मात्र, एका वरिष्ठ पायलटनं सांगितलं की, पक्ष्याचा धक्का क्वचितच प्राणघातक ठरतो, "जोपर्यंत त्याचा दोन्ही इंजिनांवर परिणाम होत नाही तोपर्यंत".

विमानाचे फ्लॅप्स कारणीभूत असू शकतात का?

'बीबीसी व्हेरिफाय'शी बोलणाऱ्या तीन तज्ज्ञांनी असं सुचवलं की, विमानाचे फ्लॅप्स टेक-ऑफ दरम्यान विस्तारलेले नव्हते, त्यावेळी अपघात झाला असावा. मात्र, इतर पायलट आणि विश्लेषकांनी या अंदाजाला सहमती दर्शवलेली नाही.

टेक-ऑफ दरम्यान फ्लॅप्स महत्त्वाची भूमिका बजावतात, जे विमानाला कमी वेगाने जास्त उड्डाण क्षमता निर्माण करण्यात मदत करतात.

जर फ्लॅप्स योग्य प्रकारे पसरलेले नसतील, तर प्रवासी, जास्त इंधन आणि उष्ण वातावरण असलेल्या पूर्ण लोडेड जेटला उड्डाण घेण्यासाठी संघर्ष करावा लागेल.

अहमदाबादमध्ये, गुरुवारी (12 जून) तापमान सुमारे 40 डिग्री सेल्सियसपर्यंत (104°F) पोहोचले होते, तिथल्या विरळ हवेमुळे फ्लॅप्सला अधिक सेटिंगची आणि इंजिनच्या जास्तीच्या ताकदीची गरज असते, अशी माहिती एका पायलटनं 'बीबीसी'ला दिली.

अशा परिस्थितीत, अगदी लहानशी कॉन्फिगरेशनची चूकही भयंकर परिणाम करू शकते.

गुरुवारी (12 जून) दुपारी उशिरा मिळालेल्या सीसीटीव्ही फुटेजमध्ये विमान अहमदाबादहून उड्डाण घेताना उंची गाठण्यासाठी संघर्ष करताना आणि नंतर हळूहळू खाली येत क्रॅश होताना दिसले.

पण फ्लॅप्स मागे घेतलेले असताना उड्डाणासाठी वेग वाढवताना 787 च्या टेक-ऑफ कॉन्फिगरेशन वॉर्निंग सिस्टिमकडून इशारा दिला जातो, जो फ्लाइट क्रूला असुरक्षित कॉन्फिगरेशनबाबत जागरूक करतो, असं 'बीबीसी'ला एका पायलटनं सांगितलं.

माजी पायलट चॅन यांनी 'बीबीसी व्हेरिफाय'ला सांगितलं की, आतापर्यंत आलेले फुटेज इतके अस्पष्ट आहेत की, फ्लॅप्स विस्तारले होते का हे निश्चितपणे सांगता येत नाही. मात्र, अशा चुकीला 'अत्यंत अपवादात्मक' मानलं जाईल.

"टेकऑफ पूर्वी फ्लॅप्स पायलट्स स्वतः सेट करतात आणि ते सेटिंग योग्य आहे की नाही हे तपासण्यासाठी अनेक चेकलिस्ट्स आणि प्रक्रिया असतात," असं चॅन म्हणाले.

"जर फ्लॅप्स योग्यपणे सेट केले गेले नसतील, तर ती मानवी चूक असण्याची शक्यता असते," असंही त्यांनी नमूद केलं.

(बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन.)